De FSV en toeslagenaffaire hebben – terecht – het nodige stof doen opwaaien. Jarenlang werd een groep belastingplichtigen ten onrechte bestempeld en behandeld als fraudeur, met alle gevolgen van dien. In een poging schoon schip te maken is de afgelopen jaren een groot aantal maatregelen genomen. Te denken valt aan meerdere onderzoeken naar het probleem; compensatie van gedupeerden; erkenning van ‘institutioneel racisme’; en de oprichting van de Inspectie belastingen, toeslagen en douane. Ik stel voorop dat iedere steekhoudende poging tot herstel en preventie valt toe te juichen. Daarover zal denk ik ook weinig discussie bestaan. Wel lijkt mij dat we kritisch moeten blijven kijken naar de stappen die nu worden gezet, met name als het aankomt op de slagvaardigheid van de Belastingdienst.
De problematiek in Nederland heeft raakvlakken met de schandalen van de federale Belastingdienst in de Verenigde Staten (de ‘IRS’) in de jaren ’90 van de vorige eeuw.1 In die periode deden verhalen de ronde van ambtenaren die bewijs vervalsten, weerloze belastingplichtigen buitensporig hard aanpakten of ‘Gestapo-like’2 tactieken erop nahielden. Een parlementair onderzoek volgde, waarin het imago van de IRS het nodige te verduren had en de noodzaak tot ingrijpen werd bevestigd. Niet lang erna werd de IRS Restructuring and Reform Act aangenomen.3 Unaniem, iets wat in het huidige politieke klimaat ondenkbaar is. De wet voorzag onder andere in de transformatie van de IRS in een meer servicegerichte organisatie; de introductie van een toezichthouder en uitbreiding van de rechten van belastingplichtigen. Dat een deel van de problemen werd veroorzaakt door (personeels)tekorten en perverse prikkels zoals quota en doorlooptijden, bleef onderbelicht.
De nadruk op meer klantvriendelijkheid had zijn weerslag op de slagkracht van de IRS in de jaren die daarop volgden. Het aantal onderzoeken en invorderingsprocedures nam drastisch af, terwijl belastingontwijking- en ontduiking een vlucht nam.4 Dit zal zonder enige twijfel ook hebben samengehangen met de lage belastingmoraal die het slechte imago van de IRS nu eenmaal met zich bracht. Het duurde vervolgens een aantal jaren tot een tegenbeweging werd ingeluid en zwaarder op de aanpak van belastingontwijking en -ontduiking werd ingezet.
Uiteraard leven we in andere tijden en is de situatie in de Verenigde Staten toen niet een-op-een vergelijkbaar met die in Nederland anno 2023. Een parallel valt dan niet zomaar te trekken. Wel leert de gang van zaken in de Verenigde Staten dat maatregelen die ertoe strekken onrechtvaardige belastingheffing (lees: FSV- en toeslagenachtige praktijken) te voorkomen, gepaard zullen moeten gaan met maatregelen die rechtvaardige belastingheffing bestendigen (in dit geval: behoud van de slagvaardigheid van de Belastingdienst). En vice versa. Dat voorkomt dat de pendule te ver doorslaat.
Inmiddels zijn ook hier scheuren zichtbaar. Kort na de kerst 2022 kopte het AD dat men zich zorgen maakte om gesjoemel met aangiftes als gevolg van het personeelstekort bij de Belastingdienst.5 Mij lijkt dat die problemen eerst en vooral te wijten zullen zijn aan falend personeelsbeleid (o.a. de welbekende reorganisatie) en het uitblijven van tijdige investeringen en adequate besluitvorming op het gebied van digitalisering. Toch zal een deel ervan ook kunnen worden verklaard door de maatregelen die in reactie op de eerdergenoemde affaires zijn genomen. De tijd die de Belastingdienst kwijt is aan de uitvoering daarvan, kan immers niet aan andere zaken worden besteed.
De vrees voor een periode van verminderde belastingmoraal lijkt mij gezien de ervaringen in de Verenigde Staten niet irreëel. Het kabinet staat voor de lastige opgave die vrees zo goed als mogelijk te ondervangen, zonder daarbij de effecten op de langere termijn uit het oog te verliezen. Met andere woorden: om evenredige tegenmaatregelen te nemen. De recent gepubliceerde plannen tot hervatting van de aanpak van fraudesignalen zijn wat dat betreft een eerste stap in de goede richting. Er wordt niet alleen aangestuurd op intensivering van de toezicht- en handhavingstaken door de Belastingdienst en Toeslagen, maar er wordt tevens ingegaan op de voorwaarden die daaraan (o.a. wat betreft de gegevensverwerking) moeten worden gesteld.6 Nu maar hopen dat die lijn wordt doorgezet. De toekomst zal het leren.