Hoge Raad, 21-04-2023, ECLI:NL:HR:2023:658, 22/00394

Hierna komen aan de orde:

a. het beginsel van openbaarheid van rechtspraak (hierna in 3.2.1 e.v.);

b. de bescherming van persoonsgegevens en bedrijfsgegevens (hierna in 3.3.1 e.v.);

c. het verstrekken van informatie over openbare zittingen (hierna in 3.4.1 e.v.);

d. het verstrekken van uitspraken (hierna in 3.5.1 e.v.);

e. het verstrekken van overige informatie over aanhangige procedures (hierna in 3.6.1 e.v.);

f. het verstrekken van informatie over afgesloten procedures (hierna in 3.7);

g. de toepassing van het voorafgaande op deze zaak (hierna in 3.8.1 e.v.).

“Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde vervolging heeft een ieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld. De uitspraak moet in het openbaar worden gewezen maar de toegang tot de rechtszaal kan aan de pers en het publiek worden ontzegd, gedurende de gehele terechtzitting of een deel daarvan, in het belang van de goede zeden, van de openbare orde of nationale veiligheid in een democratische samenleving, wanneer de belangen van minderjarigen of de bescherming van het privé leven van procespartijen dit eisen of, in die mate als door de rechter onder bijzondere omstandigheden strikt noodzakelijk wordt geoordeeld, wanneer de openbaarheid de belangen van een behoorlijke rechtspleging zou schaden.”

Art. 121 Grondwet luidt:

“Met uitzondering van de gevallen bij de wet bepaald vinden de terechtzittingen in het openbaar plaats en houden de vonnissen de gronden in waarop zij rusten. De uitspraak geschiedt in het openbaar.”

Openbaarheid van rechtspraak is een fundamenteel beginsel van behoorlijke rechtspleging. Het omvat zowel openbaarheid van de behandeling als openbaarheid van de uitspraak.

Uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (hierna: EHRM) blijkt dat het doel van de openbare behandeling in de eerste plaats is, om de partijen te beschermen tegen een geheime rechtsgang zonder publieke controle. Daarnaast kan openbaarheid bijdragen aan het vertrouwen in de rechtspraak. Door de rechtsgang zichtbaar te maken, draagt het beginsel van openbaarheid bij aan een eerlijk proces, dat een van de fundamentele beginselen van een democratische samenleving is.²

b. de bescherming van persoonsgegevens en bedrijfsgegevens

Bescherming van persoonsgegevens is een grondrecht dat wordt gewaarborgd door onder meer art. 8 EVRM, dat voorziet in het recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven, en art. 10 Grondwet, inhoudende dat ieder behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen, recht heeft op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer.

Het Unierechtelijke recht op bescherming van persoonsgegevens is gewaarborgd in art. 8 lid 1 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie en is uitgewerkt in de Algemene Verordening Gegevensbescherming³ (hierna: AVG). Een persoonsgegeven is ieder gegeven dat direct of indirect herleidbaar is tot een natuurlijke persoon (art. 4, aanhef en onder 1, AVG). De verwerking van persoonsgegevens is alleen rechtmatig indien zij berust op een in art. 6 lid 1 AVG genoemde grondslag. Voorts moet bij elke verwerking van persoonsgegevens zijn voldaan aan de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit, hetgeen meebrengt dat de inbreuk op de belangen van de betrokkene niet onevenredig mag zijn in verhouding tot het met de verwerking te dienen doel en dat dit doel in redelijkheid niet op een andere, voor de betrokkene minder nadelige, wijze kan worden bereikt.⁴

c. het verstrekken van informatie over openbare zittingen

Tenzij de wet anders bepaalt, zijn de zittingen openbaar, met dien verstande dat om gewichtige redenen de zitting geheel of gedeeltelijk kan plaatsvinden met gesloten deuren (art. 4 lid 1 en 2 RO).

Tot de wettelijke uitzonderingen op het uitgangspunt van openbaarheid van de zitting behoren onder meer zaken op het terrein van het personen- en familierecht (art. 803 Rv en art. 818 lid 6 Rv) en de behandeling van aanvragen tot faillietverklaring (art. 4 lid 1 Fw), zij het dat in deze gevallen de rechter kan bepalen dat de mondelinge behandeling geheel of gedeeltelijk openbaar is.⁵

De rechter kan (gedeeltelijke) behandeling met gesloten deuren of slechts met toelating van bepaalde personen bevelen (a) in het belang van de openbare orde of de goede zeden, (b) in het belang van de veiligheid van de Staat, (c) indien de belangen van minderjarigen of de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer van partijen dit eisen en (d) indien openbaarheid het belang van een goede rechtspleging ernstig zou schaden (art. 27 lid 1 Rv). Een beslissing de deuren te sluiten, moet berusten op een afweging van de betrokken belangen en een beperking van de toegang van het publiek mag niet ruimer zijn dat het te beschermen belang vergt.⁶

Onder het begrip zitting vallen onder meer de mondelinge behandeling als bedoeld in art. 87 Rv en het verhoor van getuigen of deskundigen (art. 166 Rv en art. 194 Rv).

Ook rolzittingen in kantonzaken, waarop conclusies en akten zowel schriftelijk als mondeling kunnen worden genomen (art. 82 lid 1 en 2 Rv), zijn zittingen. Deze rolzittingen worden wekelijks gehouden op vaste tijdstippen, vermeld in het zaaksverdelingsreglement van het gerecht (art. 21 lid 1 RO).

In zaken waarin niet in persoon kan worden geprocedeerd worden conclusies en akten genomen door indiening ter griffie vóór of op de roldatum (art. 82 lid 3 Rv) en wordt geen rolzitting gehouden. De vraag of derden aanspraak kunnen maken op informatie uit de roladministratie, komt hierna in 3.6.1 e.v. aan de orde.

Het Besluit orde van dienst gerechten (hierna: BODG)⁷, dat is gebaseerd op art. 11 RO, bevat regels over de organisatie van de gerechten.

Art. 15 BODG houdt in dat het bestuur van een gerecht ervoor zorg draagt dat tijdig voor elke openbare zitting een overzicht van de te behandelen zaken, met vermelding van de namen van de behandelende rechters, beschikbaar is of elektronisch beschikbaar wordt gesteld, met dien verstande dat ter bescherming van zwaarwegende belangen van anderen, waaronder die van partijen, geen of een beperkt overzicht ter beschikking kan worden gesteld. Indien vanwege zwaarwegende belangen bepaalde gegevens niet op het overzicht worden vermeld, bestaat ook geen aanspraak op verstrekking van die informatie langs andere weg, zoals telefonisch.⁸

Het overzicht van ter openbare zitting te behandelen zaken is van belang voor het publiek en de pers, opdat zij weten welke zaken aan de orde zijn.⁹

Bij het verstrekken van informatie aan derden over openbare zittingen dienen effectieve openbaarheid van rechtspleging en de bescherming van persoonsgegevens zoveel mogelijk met elkaar verenigd te worden. Voor zover de gerechten daarbij persoonsgegevens verwerken, in het bijzonder die van partijen, dient die verwerking noodzakelijk te zijn voor de vervulling door de gerechten van hun verplichting die voortvloeit uit het voorschrift dat zittingen openbaar zijn. Art. 6 lid 1, onder e, AVG biedt daarvoor een grondslag; verwerking van persoonsgegevens is noodzakelijk voor de vervulling van een taak in het kader van het openbaar gezag dat aan de verwerkingsverantwoordelijke is opgedragen.

De gerechten mogen daarbij niet meer persoonsgegevens verwerken dan noodzakelijk is voor de doeleinden waarvoor zij worden verwerkt (art. 5 lid 1, onder c, AVG). Het doel is in dit geval het ter beschikking stellen van zodanige informatie aan het publiek dat belangstellenden daadwerkelijk in staat worden gesteld de zitting bij te wonen, zodat de openbaarheid van de zitting praktisch en effectief is gewaarborgd. Voor het bereiken van dat doel is in beginsel niet noodzakelijk dat een gerecht, bij het verschaffen van informatie over openbare zittingen, namen van procespartijen vermeldt die onder het bereik van de AVG vallen. De Anonimiseringsrichtlijnen¹³, die de gerechten bij de publicatie van uitspraken hanteren ter bescherming van de persoonsgegevens van de betrokkenen, lenen zich hier voor overeenkomstige toepassing.

De Autoriteit Persoonsgegevens is belast met het toezicht op de naleving van de AVG (art. 6 Uitvoeringswet AVG), maar is niet bevoegd ten aanzien van verwerkingen door gerechten in het kader van de uitoefening van hun rechterlijke werkzaamheden (art. 55 lid 3 AVG).¹⁴ Het is, gelet op art. 5 lid 1 AVG en art. 3 van de Regeling toezicht verwerking persoonsgegevens door gerechten en het parket bij de Hoge Raad¹⁵, aan de individuele gerechten overgelaten hoe zij aan de hiervoor in 3.4.5 genoemde verplichting invulling geven. Zij kunnen hieraan voldoen door bijvoorbeeld op hun website een agenda van openbare zittingen te publiceren met vermelding van het zaaknummer, de partijnamen (geanonimiseerd overeenkomstig de Anonimiseringsrichtlijnen), de namen van de behandelende rechters, de aard van de zitting en een aanduiding van het rechtsgebied (bijvoorbeeld: arbeidsrecht, letselschade, intellectuele eigendom, ondernemingsrecht, burenrecht).

Indien een belangstellende informeert naar de tijd en de plaats van een openbare zitting in een specifieke zaak, dient het gerecht informatie te verstrekken die de belangstellende in staat stelt de zitting bij te wonen, tenzij zwaarwegende belangen als bedoeld in art. 15 lid 3 BODG zich daartegen verzetten.

d. het verstrekken van uitspraken

e. het verstrekken van overige informatie over aanhangige procedures

De vraag of derden, behalve op informatie over openbare zittingen en verstrekking van uitspraken, recht hebben op informatie over welke procedures aanhangig zijn en wat het verloop daarvan is, speelt in het bijzonder in zaken waarin partijen niet in persoon kunnen procederen, omdat voor die zaken geen rolzitting wordt gehouden (zie hiervoor in 3.4.2). In die zaken worden conclusies en akten op de roldatum genomen door indiening ter griffie vóór of op de roldatum (art. 82 lid 3, tweede volzin, Rv). Het verloop van de procedure wordt geregistreerd op de rol. Daarop worden ook de beslissingen van de rolrechter over procedurele aangelegenheden aangetekend, de zogenoemde rolbeschikkingen.

Art. 13 BODG houdt in dat het bestuur van een gerecht zorg draagt voor een deugdelijke administratie van de bij het gerecht aanhangige zaken, die ten minste behelst dat de zaken worden ingeschreven onder toekenning van een zaaknummer, dat bij elke zaak de namen van partijen en van hun advocaten of gemachtigden worden vermeld en dat aantekening wordt gehouden van het verloop van de procedure en van hetgeen verder dienstig wordt geacht. Voor zaken waarin niet digitaal wordt geprocedeerd – zoals thans bij de rechtbanken en de gerechtshoven het geval is – houdt art. 13 BODG voorts in dat van de administratie de rol deel uitmaakt en dat inschrijving ter rolle gebeurt door inschrijving in de administratie.

“Het nieuwe digitale systeem voor gegevensverwerking neemt de functie van volgsysteem van de rol over. Hierdoor (…) vervalt de rolzitting waarop de processtukken tussen partijen worden uitgewisseld en de rechter processuele beslissingen neemt. (…)

Met de komst van het digitale systeem van gegevensverwerking (…) heeft het beschikbaar stellen van een als agenda fungerend overzicht van die zaken voor elke openbare zitting geen zin meer. Toch bestaat nog behoefte aan een digitaal roljournaal voor het in de praktijk gangbare observeren van zaken door advocaten van wie de cliënt (nog) geen partij is bij die zaak (…), maar die wel de procedure wil volgen. Hierbij kan worden gedacht aan een derde beslagene, die overweegt een vordering tot voeging of tussenkomst in te stellen. Artikel 15 (…) wordt daarom zodanig aangepast dat het bestuur van een gerecht steeds een overzicht van de bij dat gerecht te behandelen zaken beschikbaar stelt. Dit overzicht zal (…) uitsluitend elektronisch beschikbaar zijn. Ook het huidige roljournaal, dat in de praktijk vrijwel alleen door advocaten en gerechtsdeurwaarders wordt geraadpleegd, is in elektronische vorm beschikbaar. (…) Partijen die geen gebruik (kunnen) maken van de digitale weg, kunnen telefonisch bij de griffie van het gerecht de door hen gewenste informatie opvragen. Op het overzicht van de bij een gerecht in behandeling zijnde zaken staat alleen het nummer waaronder die zaak bij het gerecht geregistreerd staat (…) en de stand waarin de zaak zich in de procedure bevindt (…). Andere informatie, waaronder zaakinhoudelijke gegevens, kan niet uit het overzicht worden afgeleid. De stand van de procedure (…) geeft uitsluitend aan wat de volgende proceshandeling in een zaak is. Als bijvoorbeeld een advocaat voor zijn cliënt wil achterhalen of een procedure tussen twee of meer partijen aanhangig is, dan kan hij dit bij de griffie navragen. Voorstelbaar is dat hiervoor een centraal punt beschikbaar wordt gesteld. Desgewenst kunnen de gerechten er ook voor kiezen om advocaten of andere betrokkenen de mogelijkheid te geven om langs elektronische weg (…) navraag te doen. Met deze bepaling blijft de huidige praktijk van het observeren van (andermans) zaken gehandhaafd.

Indien het vanwege zwaarwegende belangen niet gewenst is om het zaaknummer en/of de stand van de procedure op het overzicht van zaken te vermelden, kan het bestuur van het gerecht te allen tijde de vermelding van deze zaakgegevens achterwege laten (zie het [thans derde] lid van artikel 15). De griffie van het gerecht kan dan uiteraard ook niet langs telefonische weg om het verstrekken van die informatie worden gevraagd.”¹⁹

In de praktijk is de toegang tot de hiervoor in 3.6.1 bedoelde rolgegevens in zaken waarin partijen niet in persoon kunnen procederen beperkt. De huidige praktijk is als volgt.

Advocaten kunnen een weergave van de proceshandelingen op de rol raadplegen via de zogenoemde roljournalen, die digitaal toegankelijk zijn. Zij hebben dan, volgens de bij de roljournalen behorende handleidingen, toegang tot hun eigen zaken en die van kantoorgenoten. Andere zaken kunnen zij in beginsel alleen zien als zij het zaaknummer kennen. Een advocaat die de naam van een van partijen kent, kan voorts zaken waarin hij zich (nog) niet heeft gesteld op de rol volgen (‘observeren’), zij het dat in dat geval in het roljournaal slechts de zaken getoond worden die de afgelopen twee weken en de komende vier weken op de rol hebben gestaan en staan.

Anderen dan advocaten hebben geen toegang tot het roljournaal.

Deze praktijk sluit niet aan op hetgeen volgens de toelichting is beoogd met art. 15 BODG-digitaal. Hoewel deze bepaling niet van toepassing is op zaken waarin niet digitaal wordt geprocedeerd, moet worden aangenomen dat deze bepaling en de hiervoor in 3.6.2 geciteerde toelichting de opvatting van de wetgever over de toegang tot ‘rolgegevens’ in het algemeen weerspiegelen. De vraag in hoeverre rolgegevens toegankelijk zijn voor derden, moet daarom mede aan de hand van art. 15 BODG-digitaal worden beantwoord.

Art. 15 BODG-digitaal beperkt niet de kring van personen aan wie het overzicht van de bij dat gerecht te behandelen zaken beschikbaar moet worden gesteld. Uit de toelichting blijkt niet dat beoogd is dat slechts advocaten toegang hebben tot het genoemde overzicht. Tegen de achtergrond van het beginsel van openbaarheid van rechtspraak moet art. 15 BODG-digitaal daarom aldus worden uitgelegd dat het in die bepaling genoemde overzicht van de bij een gerecht te behandelen zaken voor een ieder te raadplegen moet zijn.

Voorts blijkt uit de toelichting dat advocaten de mogelijkheid moeten hebben zaken te observeren ten behoeve van cliënten die (nog) geen partij in de zaak zijn.

Ten slotte volgt uit de toelichting dat advocaten en andere betrokkenen navraag moeten kunnen doen of een procedure tussen bepaalde partijen aanhangig is.

De toelichting op art. 15 BODG-digitaal laat aan de gerechten ruimte om nader te bepalen op welke wijze het in art. 15 BODG-digitaal bedoelde overzicht beschikbaar wordt gesteld. De gerechten kunnen daartoe bijvoorbeeld een wekelijks te actualiseren overzicht te publiceren van de aanhangige procedures, met vermelding van het zaaknummer, de partijnamen (geanonimiseerd overeenkomstig de Anonimiseringsrichtlijnen) en het stadium waarin de procedure zich bevindt of door belangstellenden de mogelijkheid te bieden gegevens uit het overzicht op te vragen. Het ligt op de weg van de gerechten om op dit punt een (landelijk uniforme) regeling te treffen, bijvoorbeeld in de vorm van een procesreglement. Daarin kan ook een regeling worden opgenomen over het faciliteren van de mogelijkheid zaken te observeren door advocaten ten behoeve van cliënten die (nog) geen partij in de zaak zijn en over de wijze waarop advocaten en andere betrokkenen navraag kunnen doen of een procedure tussen bepaalde partijen aanhangig is. Ook de wijze waarop toepassing wordt gegeven aan art. 15 lid 3 BODG, leent zich voor landelijk uniforme regulering.

De bij de roljournalen behorende handleidingen wijken niet alleen af van art. 15 BODG-digitaal (zie hiervoor in 3.6.5), maar kunnen ook niet worden aangemerkt als een procesreglement²¹ en zijn ook niet behoorlijk bekendgemaakt.

f. het verstrekken van informatie over afgesloten zaken

Over procedures die niet langer aanhangig zijn, geeft de wet aan derden geen aanspraak op andere informatie dan op afschrift van de daarin gedane tussen- en einduitspraken, binnen de door art. 29 Rv getrokken grenzen.

Indien een procedure is geëindigd zonder dat een uitspraak is gedaan, bijvoorbeeld als gevolg van een door partijen getroffen schikking, hebben derden geen aanspraak op verstrekking door het gerecht van informatie over de procedure die aanhangig was. Die informatie behoort niet tot een openbaar register in de zin van art. 838 lid 1 Rv en art. 15 BODG-digitaal heeft geen betrekking op zaken die niet meer aanhangig zijn.

g. de toepassing van het voorafgaande op deze zaak