Parket bij de Hoge Raad, 08-11-2002, AE0287, 37152

Nr. 37152

mr Groeneveld

Derde Kamer B

Inkomstenbelasting 1993

Conclusie inzake:

X

tegen

de Staatssecretaris van Financiën

Op grond van artikel 45, lid 1, letter d, van de Wet op de inkomstenbelasting 1964 (tekst 1993) behoren tot de persoonlijke verplichtingen periodieke uitkeringen en verstrekkingen die berusten op een dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud.

Voormeld artikel is ingevoerd bij de Wet van 30 december 1983 (Stb. 689) en in werking getreden per 1 januari 1984. Ik behandel kort de historie van de categorie betalingen tot voorziening in het levensonderhoud om vervolgens in paragraaf 2.2.4 in te gaan op de wetsgeschiedenis van de hiervoor genoemde wettelijke bepaling.

2.2.1 Onder de Wet op de inkomstenbelasting 1964 - tekst vóór 1984 - vielen een aantal periodieke uitkeringen onder artikel 25, lid 1, aanhef en letter g:

"Tot de inkomsten uit vermogen behoren termijnen van lijfrenten en andere in rechte vorderbare, al dan niet van het leven afhankelijke, periodieke uitkeringen en verstrekkingen, voorzover zij niet van publiekrechtelijke aard zijn of rechtstreeks voortvloeien uit het familierecht".

2.2.2.1 "Termijnen van lijfrenten en andere periodieke uitkeringen en verstrekkingen die hun grond vinden in een natuurlijke verbintenis tot voorziening in het levensonderhoud zijn in de voorgestelde regeling, evenals in de huidige regeling, aftrekbaar indien de verplichting is omgezet in een rechtens afdwingbare (art. 45, eerste lid, letter c, nieuw (TG: nader gewijzigd in letter d)). Hierdoor blijven bijvoorbeeld de aan alimentatie verwante verzorgingsuitkeringen welke tussen partijen zijn overeengekomen in verband met de beëindiging van niet-huwelijkse samenlevingsvormen, ook in de nieuwe regeling aftrekbaar"

(Kamerstukken II 1980/81, 16 787, nrs. 1-3, blz. 11).

2.2.2.2 "In het bestaande systeem brengt het omzetten in een rechtens afdwingbare verplichting van een dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud van een persoon welke niet behoort tot de naaste verwanten van de verstrekker - te denken valt aan de aan alimentatie verwante verzorgingsuitkeringen welke worden overeengekomen in verband met de beëindiging van niet-huwelijkse samenlevingsvormen - met zich, dat de uitkeringen als persoonlijke verplichting aftrekbaar zijn. Deze aftrekmogelijkheid, welke volledig past in een belastingheffing naar draagkracht, dient naar mijn mening te worden gehandhaafd. Daarom is een bepaling (art. 45, eerste lid, letter c (TG: nader gewijzigd in letter d)) opgenomen welke inhoudt, dat als persoonlijke verplichting in aanmerking komen termijnen van lijfrenten en andere

periodieke uitkeringen en verstrekkingen welke worden verstrekt krachtens een op de belastingplichtige drukkende natuurlijke, in een rechtens afdwingbare omgezette verbintenis tot voorziening in het levensonderhoud van andere

natuurlijke personen dan zijn eigen en aangehuwde kinderen en pleegkinderen en andere bloed- en aanverwanten in de rechte linie of in de tweede graad van de zijlinie" (Kamerstukken II 1980/81, 16 787, nrs. 1-3, blz. 17).

2.2.2.4 In de Nota naar aanleiding van het eindverslag wordt opgemerkt:

"De leden van de fractie van de PvdA menen, dat de introductie van het begrip"dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud" aanleiding kan geven tot moeilijkheden, evenals de centrale rol die aan het begrip "rechtstreeks uit het familierecht" blijft toebedeeld. In dit verband werpen zij de vraag op, of het niet eenvoudiger zou zijn de eventueel boven de norm van het familierecht uitgaande periodieke uitkeringen tussen gewezen echtgenoten te brengen onder de regeling voor alimentatie-uitkeringen in plaats van deze daarvan uit te sluiten. Ook de leden van de CDA-fractie stellen een vraag over de afbakening van het begrip "dringende morele verplichting" ten opzichte van echtscheidingsuitkeringen.

Dienaangaande merk ik het volgende op. De beide aan de orde gestelde begripsomschrijvingen hebben gemeen, dat daarmede wordt beoogd aftrekbare inkomensoverdrachten af te bakenen ten opzichte van andere - niet aftrekbare -

periodieke uitkeringen die als inkomensbestedingen zijn te beschouwen. Bij die inkomensoverdrachten gaat het in beide gevallen om periodieke uitkeringen welke strekken tot voorziening in het levensonderhoud van een andere, niet tot

het huishouden van de schuldenaar behorende persoon. Ook gaat het in beide gevallen om periodieke uitkeringen waarvan de ontstaansgrond in feite is onttrokken aan de wilsuitoefening van de schuldenaar, zij het dat het in het ene geval gaat om een dringende morele verplichting en in het andere geval om een door het familierecht opgelegde verplichting. Ik acht beide bepalingen in het wetsvoorstel wezenlijk voor een draagkrachtbelasting als de inkomstenbelasting.

Voorts erken ik, dat aan de begripsomschrijving "dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud" in de praktijk en de rechtspraak nader inhoud kan worden gegeven. Daaraan kunnen nadelen zijn verbonden uit een oogpunt van rechtszekerheid maar daartegenover staat, dat door zo'n ruime omschrijving in concrete gevallen steeds kan worden gekomen tot een redelijke wetstoepassing, ook indien de maatschappelijke opvattingen over de inhoud van het begrip dringende morele verplichting zich in de toekomst zouden wijzigen"

(Kamerstukken II 1983/84, 16 787, nr. 11, blz. 18/19).

Niessen sluit derhalve bij het civiele recht aan. Wessels ziet ruimte voor de opvatting dat het fiscale begrip "dringende morele verplichting" ruimer is dan de civielrechtelijke natuurlijke verbintenis. Hij betoogt(4):

"Het woordgebruik (dringende morele verplichting) zelf suggereert ruimte voor een meer ruime uitleg, maar ook de opmerking dat "door zo'n ruime omschrijving" tot redelijke wetstoepassing kan worden gekomen indien de maatschappelijke opvattingen over de inhoud van het begrip dringende morele verplichting zich in de toekomst zouden wijzigen wijst op enige verruiming. Deze toets geeft grond voor een ruime, althans eigenaardige uitleg aan het begrip dringende morele verplichting, die zou kunnen afwijken van de civielrechtelijke uitleg van het begrip natuurlijke verbintenis. Ook de koppeling ter bepaling van de omvang van het begrip levensonderhoud aan art. 46 Wet IB is hiervoor een aanwijzing. Voorts breng ik de strekking van art. 45, lid 1 aanhef en onder d in herinnering. Met de bepaling "... wordt beoogd aftrekbare inkomensoverdrachten af te bakenen ten opzichte van andere - niet aftrekbare - periodieke uitkeringen die als inkomensbesteding zijn te beschouwen", terwijl deze "... wezenlijk (is) voor een draagkrachtbelasting als de inkomstenbelasting".

Hartkamp(5) betoogt dat niet alleen naar de passieve zijde van de natuurlijke verbintenis moet worden gekeken, maar ook naar de actieve zijde:

"Het is mogelijk dat iemand zich moreel of fatsoenshalve op bijzondere sterke wijze tot iets gebonden acht en dat hij dat naar objectieve maatstaven ook inderdaad is, maar dat toch niet van een natuurlijke verbintenis mag worden gesproken, omdat daar geen sterke aanspraak van een ander tegenover staat.".

Het zogenoemde aanspraakcriterium werkt Hartkamp(6) als volgt uit:

"In het nieuwe BW was het aanspraak-criterium aanvankelijk overgenomen, doch later is de formulering gewijzigd; vereist is dat naleving van de verplichting, ofschoon rechtens niet afdwingbaar, naar maatschappelijke opvattingen als voldoening van een aan een ander toekomende prestatie moet worden beschouwd. Deze redactie bedoelt tot uiting te brengen dat het enkele feit, dat tegenover de verplichting van de schuldenaar een aanspraak van de wederpartij staat, niet een voldoende maatstaf oplevert, daar zulks inherent is aan het begrip verbintenis. Het komt niet alleen aan op de mate waarin de verplichting c.q. de aanspraak wordt gevoeld, maar ook hierop of de voldoening van de verplichting naar maatschappelijke opvattingen als voldoening van een aan de wederpartij toekomende prestatie moet worden beschouwd. Het in wezen tautologische aanspraak-criterium is derhalve door een objectieve maatstaf vervangen; vergelijk Parl. Gesch. Boek 6, p. 84."(7)

3.4 Mede gelet op de hiervoor in paragraaf 2.2.2.3 aangehaalde passage uit de wetsgeschiedenis, beoogt het belastingrecht naar mijn mening aan te sluiten bij het begrip natuurlijke verbintenis zoals dat in het civiele recht geldt. Dat in artikel 45, lid 1, letter d, van de Wet op de inkomstenbelasting 1964 de focus is gericht op de passieve kant van de natuurlijke verbintenis heeft niets van doen met een andere invalshoek op dit begrip, maar wordt ingegeven door de gekozen optiek, namelijk van degene die een aftrekpost geldend wil maken. Aan hem wordt de toets aangelegd van de dringende morele verplichting.

In dit verband stel ik nog de vraag aan de orde welke maatschappelijke opvattingen gehanteerd moeten worden indien de verstrekker van het levensonderhoud woont in een ander land dan de genieter. Gesteld dat de verstrekker in Nederland woont en de ondersteunde in Ierland. Gesteld voorts dat naar Ierse maatschappelijke opvattingen voor de moeder van een kind uit een LAT-relatie geen aanspraak bestaat op levensonderhoud, terwijl dat beoordeeld naar Nederlandse maatschappelijke opvattingen wel het geval is, en volgens die laatste opvattingen op de verwekker een corresponderende dringende morele verplichting rust.

Leiden betalingen door de verwekker aan de moeder voor haar eigen levensonderhoud nu niet tot aftrek omdat tegenover de dringende morele verplichting geen aanspraak staat? Ik meen van niet. Verplichting en aanspraak moeten beoordeeld worden naar de maatschappelijke opvattingen van het land waarin de aftrekpost geldend wordt gemaakt, in casu Nederland.

Om welke maatschappelijke opvattingen gaat het? Dit hoeven niet noodzakelijk algemeen gangbare opvattingen te zijn. In de wetsgeschiedenis is het volgende hieromtrent te vinden:

"In het gewijzigde ontwerp is de term "algemeen" evenwel vermeden. Aldus blijft aan de rechter overgelaten welke de omvang moet zijn van de kring van personen waarin de betreffende opvattingen leven, willen deze opvattingen voor de toepassing van de onderhavige bepaling relevant zijn. Daarbij zal vooral van belang kunnen zijn in welke kring van personen het aan de rechter voorgelegde geval zich heeft afgespeeld." (MvA, Parl. Gesch. Boek 6 NBW, blz. 83)

3.5 Uit jurisprudentie kan worden afgeleid dat de vraag of er een natuurlijke verbintenis aanwezig is, objectief moet worden beoordeeld. In een arrest van 15 september 1995, nr. 15768, NJ 1996/616 m.nt. W.M.K, oordeelde de Hoge Raad:

"3.5. .. bij de beantwoording van de vraag of in een geval als het onderhavige sprake is van een natuurlijke verbintenis, moet worden uitgegaan van de algemene maatstaf, die voor het huidige recht wordt omschreven in art. 6:3 lid 2, aanhef en onder b, BW en ook in het tevoren geldende recht werd aanvaard. Dit brengt mee dat de vraag of sprake is van een natuurlijke verbintenis, naar een objectieve maatstaf moet worden beoordeeld en dat aan het subjectieve inzicht van degene die de prestatie voldoet, geen beslissende betekenis toekomt (vgl. HR 9 november 1990, NJ 1992, 212).".(9)

4.3 Uit de hiervóór aangehaalde gedeelten van de wetsgeschiedenis (paragrafen 2.2.2.1 en 2.2.2.2) valt af te leiden dat de beëindiging van niet-huwelijkse samenlevingsvormen alleen als voorbeeld wordt genoemd. Aangezien het belastingrecht naar mijn mening beoogt aan te sluiten bij het civiele recht, kan de dringende morele verplichting mijns inziens ook voortvloeien uit (de beëindiging van) een LAT-relatie.

Deze mening kan verder worden onderbouwd aan de hand van de wetsgeschiedenis. Meermalen wordt daarin het draagkrachtbeginsel ten tonele gevoerd (zie hiervóór de paragrafen 2.2.2.2 en 2.2.2.4). De gebruikelijke betekenis van het begrip draagkracht in het belastingrecht is de hoeveelheid middelen die een belastingplichtige ter beschikking staan voor zijn behoeftenbevrediging(13). Het fiscale draagkrachtbeginsel brengt mee dat de betalingen die iemand doet (draagkrachtverminderend) aan een gewezen partner of aan een al of niet gewezen LAT-partner (draagkrachtvermeerderend) bij de verstrekker tot vermindering van de belastingheffing dienen te leiden. Dit beginsel, dat door de wetgever sterk naar voren is geschoven, verdraagt zich met toepassing van de aftrekregeling op periodieke betalingen aan een (gewezen) LAT-partner.

Verder valt het verschaffen van levensonderhoud in de vorm van periodieke betalingen eerder te bestempelen als een inkomensoverdracht dan als een inkomensbesteding. Een onderscheid dat de wetgever in deze materie van belang acht (zie hiervóór paragraaf 2.2.2.4).

4.4 De vraag of er sprake is van een dringende morele verplichting moet aan de hand van objectieve maatstaven worden beantwoord (zie paragraaf 3.5 hiervoor). Een LAT-relatie houdt in dat de partners zelfstandig een huishouding blijven voeren en derhalve in beginsel voor hun eigen levensonderhoud zorgen. Als grond voor alimentatie na beëindiging van huwelijkse relaties geldt, evenals voor de tijdens het huwelijk bestaande verplichting om elkaar het nodige te verschaffen, de levensverhouding zoals die door het huwelijk is geschapen en die haar werking, zij het in beperkter omvang, behoudt.(14) Het hiervoor weergegeven uitgangspunt van de LAT-relatie - gescheiden huishoudingen - brengt mee dat gedurende het bestaan van die relatie en bij het einde daarvan in beginsel geen grond bestaat voor het aannemen van een verplichting tot voorziening in het levensonderhoud van de (gewezen) partner.

Een ander geval is echter de LAT-relatie waaruit een kind wordt geboren. Werkende partners zullen wellicht hun arbeid in deeltijd gaan verrichten teneinde de zorgtaken gezamenlijk te vervullen. Het is ook mogelijk dat één partner de zorg voor het kind op zich neemt en de andere partner het inkomen genereert. Juist gegeven het uitgangspunt van de LAT-relatie - ieder blijft een eigen huishouding voeren - ligt het voor de hand dat in het laatste geval de niet-verzorgende partner voorziet in het levensonderhoud van de verzorgende partner, indien de mogelijkheid om zelfstandig in het eigen levensonderhoud te voorzien voor de laatste zodanig is ingeperkt dat hij daaraan behoefte heeft.(15),(16) Het einde van de LAT-relatie brengt in het vorenstaande geen verandering. Op de partner die geen zorgtaken in natura vervult, rust de dringende morele verplichting de ander daartoe in staat te stellen. Indien de omstandigheden zodanig zijn dat de verzorgende ex-partner een financiële bijdrage in het levensonderhoud behoeft om de zorgtaak te kunnen vervullen, heeft hij aanspraak daarop.(17)

4.5 Uit de wetsgeschiedenis leid ik af dat de wetgever aan de begripsomschrijving dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud nadrukkelijk een dynamisch karakter heeft willen geven, in die zin dat het met de maatschappelijke opvattingen kan evolueren (zie paragraaf 2.2.2.4 hiervóór).

Dat de maatschappelijke opvattingen sinds 1 januari 1984 zijn geëvolueerd, blijkt uit het volgende. Moltmaker(18) typeerde in 1977 de samenwoning als één van de belangrijkste uiterlijke kenmerken in zowel huwelijkse als niet-huwelijkse relaties.

In 2001 bracht het Centraal Bureau voor de Statistiek een rapport uit onder de titel "Samenleven. Nieuwe feiten over relaties en gezinnen"(19). Ik citeer uit dat rapport: "Behalve onder jongeren met een sterk religieuze achtergrond, is trouwen vanuit het ouderlijk huis vrij uitzonderlijk geworden. Men gaat eerst alleen wonen en een intieme relatie wordt langzaam opgebouwd: men blijft af en toe bij elkaar slapen, gaat samen op vakantie en komt geleidelijk tot een lat-relatie. Pas daarna wordt er samengewoond .." (blz.30).

Is de LAT-relatie voor jonge mensen derhalve een fase in het toegroeien naar een volledig bij en op elkaar betrokken zijn, zij heeft blijkens het rapport in de huidige samenleving ook een autonome status. Op blz. 152 wordt opgemerkt: "Sommigen raken gehecht aan de onafhankelijkheid die dit alleenwonen met zich meebrengt en zullen (..) de voorkeur geven aan een lat-relatie".

Voor het bestaan van een dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud acht ik het, gegeven de door de ontwikkelingen ontstane maatschappelijke situatie, niet noodzakelijk dat de relatie samenwoning inhield. Een LAT-relatie staat derhalve niet aan een zodanige verplichting in de weg.

5.1 Het eerste middel betoogt, evenals het tweede, dat ook de beëindiging van een LAT-relatie, waarbij de samenleving ontbreekt, bron kan zijn van een dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud van de gewezen partner. Het middel treft doel.

Een LAT-relatie waaruit een kind is geboren kan, zoals ik hiervoor in paragraaf 4 heb betoogd, bij beëindiging zo'n verplichting opleveren. Het Hof heeft ten onrechte anders geoordeeld.

5.2 Het derde middel bestrijdt 's Hofs uitspraak voorzover die inhoudt dat de omstandigheid, dat de betalingen van belanghebbende aan zijn tweede gewezen partner niet ingingen bij de beëindiging van de relatie maar eerst jaren later, aan aftrek in de weg staat.

Het bestaan van een dringende morele verplichting tot voorziening in het levensonderhoud van de gewezen partner moet worden beoordeeld ten tijde van de beëindiging van de relatie. De weigering van de gewezen partner om betaling te ontvangen, doet niet af aan de objectief aanwezige verplichting en aanspraak. Mocht op een later tijdstip betaling toch worden geaccepteerd, dan rust die betaling op de bestaande natuurlijke verbintenis en kan derhalve tot aftrek leiden. 's Hofs hiervan afwijkende oordeel is naar mijn mening onjuist. Bovendien is elk tijdsverband dat tussen de beëindiging van de relatie en de betaling wordt vereist, arbitrair.

Het is uiteraard mogelijk dat de weigering van de betaling door de gewezen partner berust op diens mening dat geen aanspraak bestaat op een bijdrage in het levensonderhoud, bijvoorbeeld omdat de draagkracht van de weigerachtige partner aanzienlijk hoger is dan die van de betalingswillige partner. Ik leid uit de gedingstukken echter niet af dat die situatie zich voordoet. De weigerachtige partner ging een bijstandsuitkering genieten; kennelijk koesterde zij zodanige emotionele bezwaren tegen de gewezen partner dat zij van hem geen bijdrage in haar levensonderhoud wenste te aanvaarden.

5.4 Het zesde middel richt een motiveringsklacht tegen 's Hofs uitspraak, voorzover die inhoudt dat belanghebbende ten aanzien van de derde (LAT)relatie geen andere bijzondere omstandigheden aannemelijk heeft gemaakt die tot aftrek zouden moeten leiden.

Voorzover het Hof van oordeel zou zijn dat zonder dringende morele verplichting toch een aftrekbare periodieke betaling tot voorziening in het levensonderhoud denkbaar zou zijn, is dat onjuist. Overigens denk ik dat het Hof dit niet heeft willen overwegen, maar een soort algemene slotformule heeft gegeven: in de zin van: dat ook overigens geen recht op aftrek bestaat voor de gedane betalingen.

5.5 Ambtshalve wijs ik nog op het volgende. In r.o 5.7 wordt overwogen: "Het Hof is van oordeel dat belanghebbende niet aannemelijk maakt .. dat met betrekking tot de betalingen aan mevrouw (..) sprake is van een verplichting als bedoeld in 5.5 hiervóór" (een dringende morele verplichting, TG).

Ik meen dat hier sprake is van een rechtsoordeel dat is vermomd als bewijsoordeel. De vraag of een dringende morele verplichting bestaat, is een rechtsvraag, zij het dat voor de beantwoording daarvan feiten en omstandigheden relevant zijn.

Onduidelijk is derhalve of het Hof van oordeel is dat de gestelde feiten en omstandigheden geen dringende morele verplichting opleveren of dat deze niet aannemelijk zijn gemaakt. De uitspraak lijdt op dit punt aan een motiveringsgebrek(20).

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

1 Uiteindelijk: artikel 25, lid 1, letter g

2 Ik heb de citaten uit de wetsgeschiedenis genummerd in verband met de in het vervolg van deze conclusie opgenomen verwijzingen naar deze geschiedenis.

3 Niessen, Het lijfrenteregime in de inkomstenbelasting, Kluwer - Deventer - 1986, blz. 70

4 Wessels, Natuurlijke verbintenissen, W.E.J. Tjeenk Willink - Zwolle - 1988, blz. 321

5 Asser-Hartkamp 4-I, Verbintenissenrecht, De verbintenis in het algemeen, A.S. Hartkamp en W.E.J. Tjeenk Willink - Deventer - 2000, paragraaf 71

6 Asser-Hartkamp, t.a.p.

7 zie ook Wessels, a.w. blz. 8 en 220, Verbintenissenrecht, losbladige uitgave, aantekeningen bij

artikel 3 (6.1.1.3), bewerkt door prof.mr. W.G. Huijgen en Moltmaker in zijn conclusie voor

HR 20 december 1989, nr. 26062, BNB 1990/69: ".. het aanspraakcriterium een tautologisch karakter heeft. Het zegt niet veel meer dan hetgeen voor de verbintenis in het algemeen geldt, namelijk dat tegenover de verplichting van de een een aanspraak van de ander staat. (Dit geldt uiteraard slechts voor verplichtingen, die hun grondslag vinden in de relatie tussen bepaalde personen en niet voor morele verplichtingen die men kan voelen jegens groepen van personen, bijv. de derde wereld, slachtoffers van rampen enz. Een gift aan het Rode Kruis blijft een gift.) Dit betekent echter, dat het aanspraakcriterium geen werkelijk criterium is, d.w.z. dat het ons niet veel verder helpt bij de beantwoording van de vraag wanneer sprake is van een natuurlijke verbintenis. Zie Parl. Gesch. Boek 6 Van Zeben blz. 84 en uitvoerig Schoordijk, WFR 4793/1966, blz. 238 e.v.".

8 Huijgen, t.a.p.

9 In dezelfde zin: HR 17 oktober 1997, nr. 16411, NJ 1998/692 m.nt. WMK

10 Wessels, a.w. blz. 296 en 299

11 Langeveld, Binding in vrijheid. Een studie naar toekomstige gezinnen, relaties en hulpverlening, Sociale en Culturele Studies-6, uitg. Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage, 1985, blz. 19 e.v.

12 zie Asser-de Boer, Personen- en familierecht, W.E.J. Tjeenk Willink - Deventer - 1998, paragraaf 568: "Wel zal in vele gevallen een natuurlijke verbintenis aanwezig zijn om de partner na het einde van de relatie voor kortere of langere tijd te onderhouden" en Pitlo-Van der Burght-Rood-de Boer, deel I, Het personen- en familierecht, Gouda Quint - 1996, blz. 422/423: "De partner die in overleg met de ander zijn werk - zijn bron van levensonderhoud - en carrière opgeeft ten einde de huishoudelijke taken op zich te nemen, heeft doorgaans op grond van deze werkverdeling ... jegens de ander aanspraak op levensonderhoud. (...). Hier is tenminste sprake van het bestaan van een natuurlijke verbintenis tot het verschaffen van levensonderhoud (...).".

13 Van Soest, Bartel, Cornelisse, Van Weeghel, Belastingen, Gouda Quint - 2001, blz. 18

14 HR NJ 1978,432, met noot EAAL, zie ook HR NJ 1998,112, vergelijk Minkenhof, De wet herziening echtscheidingsrecht, Tjeenk Willink - Groningen - 1971, blz.63 en de Groene banden Personen- en familierecht, aant. 1 op art.157.

15 De maatschappelijke opvattingen zijn naar mijn mening genuanceerd op het punt van inkomen genereren en de zorg uitbesteden - bijvoorbeeld door gebruik te maken van kinderopvang - of zelf de zorg geven, in die zin dat zowel het een als het ander maatschappelijk aanvaard is. De andersluidende opvatting die de fiscus voor het Hof heeft verkondigd - slechts de eerste variant is maatschappelijk aanvaard - acht ik dan ook onjuist.

Vgl. Harriet Tigchelaar, Gescheiden zorgen, Boom - Den Haag - 1999, blz. 6/7: " In huwelijken waarin kinderen worden geboren, blijkt namelijk dat na de geboorte van kinderen de vrouw meestal arbeidsuren inlevert. Dat leidt vooral onder lager opgeleiden tot het klassiek kostwinnersmodel en onder hoger opgeleiden tot "anderhalfverdieners", waarbij de vrouw in deeltijd werkt.".

Zie voor de in deze conclusie verdedigde opvatting ook Minkenhof in Relatievrijheid en recht, Kluwer - Deventer - 1983, blz. 124 ev.

16 Voor alle duidelijkheid merk ik op dat het mij hier niet gaat om de voorziening in het levensonderhoud van het kind zelf.

17 Tigchelaar, t.a.p. blz. 71: "In deze periode plaats ik de opvatting van alimentatie als taakverantwoordelijkheid. Hiermee bedoel ik dat alimentatie ten behoeve van de vrouw als vanzelfsprekend uitvloeisel wordt gezien van de taakverdeling ten tijde van het huwelijk. Als de man tijdens het huwelijk de taak van kostwinner op zich heeft genomen en de vrouw de huishoudelijke en zorgtaak vervulde, mag de vrouw daarvan na echtscheiding niet de dupe worden.".

18 Cohen Henriquez/Moltmaker, Privaatrechtelijke en fiscale aspecten van samenlevingsvormen buiten huwelijk, Kluwer - Deventer - 1977, blz. 65 ev., zie voor een, uit 1983 stammende, sociologische benadering van de ontwikkeling van de tweerelaties, Straver in Relatievrijheid en recht, t.a.p. blz. 14 ev.

19 Samenleven. Nieuwe feiten over relaties en gezinnen, Uitgeverij CBS - Voorburg/Heerlen - 2001. Ook in te zien via internet: www.cbs.nl.

20 Veegens, Cassatie in Burgerlijke zaken, bewerkt door Korthals Altes en Groen, W.E.J. Tjeenk Willink - Zwolle - 1989, blz. 228