Parket bij de Hoge Raad, 20-02-2007, AZ5717, 01365/06

Conclusie inzake:

[verdachte]

1. Verdachte is op 18 januari 2006 wegens doodslag, meermalen gepleegd veroordeeld tot twaalf jaren gevangenisstraf.

2. De verdachte heeft cassatie ingesteld. Namens verdachte heeft mr. G. Spong, advocaat te Amsterdam, een schriftuur houdende drie middelen van cassatie ingediend.

3. Het eerste middel klaagt dat het hof een verweer dat betrekking heeft op de afwijzing van een verzoek om een tegenonderzoek en van een verzoek om een deskundige te benoemen, heeft verworpen op gronden die de verwerping niet kunnen dragen.

4.1. De bestreden uitspraak houdt onder het kopje "Het beroep van de raadsman op artikel 6 EVRM" onder meer in:

"Ter terechtzitting in hoger beroep heeft de raadsman voorts verzocht een tegenonderzoek te gelasten naar de doodsoorzaak van het slachtoffer [slachtoffer 1]. De raadsman heeft hiertoe aangevoerd dat "naar aanleiding van de bevindingen van de patholoog Kubat in het licht van het wetenschappelijk discours twijfels omtrent de causaliteit (rijzen)". Hij stelt daartoe dat onvoldoende rekening is gehouden met de mogelijkheid van reeds aanwezig letsel als doodsoorzaak, daarbij naar voren brengend dat specifieke axonale schade niet zou kunnen worden vastgesteld en de beoordeling door de patholoog-anatoom mitsdien kwestieus is. Daarmee rijst ook de vraag naar de toerekenbaarheid aan het handelen van de verdachte van de dood van zijn moeder die op leeftijd en dementerend was en bovendien met infarcten was geconfronteerd. De verdediging verzoekt derhalve de benoeming van een bij voorkeur Schotse deskundige (één van de auteurs van een publicatie ter zake), primair ter beantwoording van de vraag of het overlijden van het slachtoffer een andere oorzaak dan het door de verdachte op haar uitgeoefende geweld kan hebben. Subsidiair stelt de raadsman dat gedacht zou kunnen worden aan een "close reading" onderzoek door bedoelde Schotse onderzoeker.

Dienaangaande overweegt het hof het navolgende. Zoals gebruikelijk is op het lichaam van het slachtoffer sectie verricht, in dit geval door dr. B. Kubat, arts en patholoog, verbonden aan het Nederlands Forensisch Instituut (NFI) te Den Haag. Deze deskundige heeft een uitgebreid verslag van de sectie opgesteld, waarbij als bijlage een gedetailleerd verslag is gevoegd van het neuropathologisch (macroscopisch en microscopisch) onderzoek van de hersenen van het slachtoffer, waarbij overigens oude lacunaire infarcten werden aangetroffen. Dat Dr Kubat specifieke deskundigheid op dit terrein heeft, hetgeen door de verdediging overigens ook niet wordt betwist, leidt het hof af uit de omstandigheid dat deze deskundige (in Duitsland) een specifieke opleiding als neuro-patholoog volgde en binnen het NFI op het gebied van de hersenen als dé deskundige geldt. Deze deskundige is na het uitbrengen van voormeld verslag in eerste aanleg door de rechter-commissaris ten overstaan van de verdediging gehoord over de bevindingen en conclusies. Bij dat verhoor is ook ingegaan op de verstoorde integriteit / continuïteit van de zenuwceluitlopers, het hersenletsel in relatie tot de geweldsinwerking en het totaal afwijkende karakter van letsel ten gevolge van dementie of ouderdom. Desverzocht heeft de rechter-commissaris vervolgens bovendien een door de verdediging bij schrijven van 14 februari 2005 opgegeven deskundige benaderd met het oog op een 'second opinion'. Hoewel deze deskundige als klinisch patholoog met subspecialisme neuropathologie werkzaam is, achtte hij zich niet voldoende toegerust omdat hij géén deskundigheid had op het gebied van de gerechtelijke pathologie en traumatologie. Tot een opdracht is het derhalve niet gekomen; de verdediging heeft nadien (bijv. in de sleutel van artikel 411a Sv) geen verdere verzoeken tot een 'second opinion' gedaan; van een zoektocht naar een deskundige met de vereiste specifieke kwalificaties is het hof evenmin gebleken.

4.2. Met het verzoek is kennelijk beoogd de betrouwbaarheid van de conclusie in het door het Hof tot het bewijs gebezigde sectierapport betreffende het overlijden van [slachtoffer 1] nader te onderzoeken:

"5. Een sectieverslag van het Nederlands Forensisch Instituut te Rijswijk, nr. 04-200/K041, d.d. 21 april 2004, opgemaakt en ondertekend door de deskundige dr. B. Kubat. Dit rapport houdt onder meer in -zakelijk weergegeven-:

als relaas van deze deskundige:

Op 21 april 2004 heeft ondergetekende, dr. B. Kubat, arts en patholoog, de uit- en inwendige schouwing verricht op het lijk van [slachtoffer 1], geboren op [geboortedatum] 1931, gewoond hebbende in [woonplaats] en overleden te Rotterdam op 20 april 2004.

4.3. De raadsman heeft aangevoerd dat [slachtoffer 1] een vrouw op leeftijd was die dementerend was en te maken had met infarct(en) zodat de vraag rijst of haar dood aan het handelen van de verdachte kan worden toegerekend. Een tegenonderzoek zou noodzakelijk zijn. De conclusie van Dr. Kubat houdt in dat "heftig uitwendig mechanisch botsend geweld" de oorzaak is van de bij microscopisch hersenonderzoek vastgestelde "ernstige diffuse beschadiging van de hersenen en de hersenstam". Die conclusie zou medisch wetenschappelijk onbetrouwbaar zijn. Dr. Kubat zou zijn uitgegaan van de zgn. stereotactische theorie, inhoudende dat de sferische vorm van de schedel zelf schokgolven ten gevolge van een klap of stoot tegen het hoofd gebundeld doorgeeft naar het middelpunt van de schedel. Die theorie wordt toegelicht in een door de verdediging overgelegde, als medisch-wetenschappelijk gepresenteerde, publicatie van C. Obreja.(1) Onder verwijzing naar een publicatie van W.L. Maxwell & D.I. Graham(2) wordt door de verdediging aangevoerd(3) dat zelfs met de meest gevoelige "marker"(4) slechts locale anatomische of meer algemene metabolische veranderingen in de axonen - de uitlopers van zenuwcellen die prikkels vanuit het zenuwcentrum geleiden - zichtbaar kunnen worden gemaakt. Wat dan zichtbaar wordt, kan ook worden verklaard door degeneratieve ziekten, verouderd weefsel of infarcten of bloedingen. De stereotactische theorie kan dus in de praktijk niet tot eenduidige conclusies leiden die andere mogelijkheden uitsluiten. Vandaar het verzoek om een tegenonderzoek te doen verrichten naar de mogelijkheid van een andere oorzaak van overlijden.

4.4. Het hiervoor bedoelde verzoek is een verzoek aan de rechter als bedoeld in art. 328 Sv om gebruik te maken van de in artikel 315 Sv omschreven bevoegdheid, waarop krachtens artikel 330 Sv uitdrukkelijk moet worden beslist. Ingevolge artikel 415 Sv zijn deze bepalingen van overeenkomstige toepassing op het geding in hoger beroep. Maatstaf is hier of de rechter de noodzaak van hetgeen verzocht wordt is gebleken.

4.5. De steller van het middel betoogt dat het Hof onredelijke eisen aan de feitelijke onderbouwing van een verzoek als het onderhavige heeft verbonden. De verdediging heeft twijfels geuit over de juistheid van de conclusie van de arts die het sectierapport heeft vervaardigd en daarvoor verwezen naar de genoemde publicaties. Dat betekent dat de verdediging zich van de inhoud van die publicaties bedient en dat niet kan worden gezegd dat het verzoek onvoldoende gespecificeerd is, aldus het middel.

4.6. Dit onderdeel van het middel kan geen doel treffen. Het Hof is, als weergegeven, uitgebreid ingegaan op het getuigenverhoor van Dr. Kubat door de Rechter-Commissaris. Tot de stukken van het geding behoort een proces-verbaal van getuigenverhoor op 1 februari 2005 dat onder meer als de tegenover de Rechter-Commissaris afgelegde verklaring van Dr. Kubat inhoudt:

"(...) De afwijkingen die bij verschillende vormen van dementie te constateren zijn in de hersenen zijn totaal afwijkend van de hersenbeschadigingen als gevolg van de inwerking van botsend geweld op het hoofd. Er zijn in dit geval wel afwijkingen in de hersenen aangetroffen, die duiden op hoge leeftijd dan wel dementie maar deze afwijkingen zijn absoluut niet te verwisselen met de hersenbeschadigingen door botsend geweld op het hoofd."

5.1. Het tweede verzoek hield in dat een deskundige (psycholoog/psychiater) moest nagaan of de verdachte in psychische overmacht heeft gehandeld. De steller van het middel voert aan dat het Hof het verzoek ten onrechte vanwege een nalaten van de verdediging om in concreto aan te geven op welke punten en door welke (eventuele) externe factoren de verdachte geen weerstand zou hebben kunnen bieden, heeft afgewezen.

5.2. De bestreden uitspraak houdt onder het kopje "Het beroep van de raadsman op artikel 6 EVRM" onder meer in:

"Voorts heeft de raadsman ter terechtzitting in hoger beroep verzocht een deskundige te benoemen die nader zou kunnen verklaren, zakelijk weergegeven, in hoeverre de verdachte tot zijn handelen is gebracht door psychische overmacht. De raadsman heeft in dat verband aangevoerd dat de beschikbare (PBC) rapportage onvoldoende duidelijkheid verschaft, waar het verdachtes emoties betreft die hem vatbaar deden zijn voor schrik en angst voor externe factoren.

Het hof overweegt dienaangaande als volgt. De geestesgesteldheid van de verdachte ten tijde van zijn handelen is reeds diepgaand en uitgebreid voorwerp van onderzoek geweest. Met name in de PBC-rapportage komt ondubbelzinnig naar voren aan welke emoties de verdachte alstoen ten prooi is geweest. Bovendien blijkt daaruit dat die emoties in belangrijke mate werden versterkt door verdachtes alcoholgebruik op de dag in kwestie. Voorts heeft de raadsman nagelaten in concreto aan te geven op welke punten, in het licht van welke (eventuele) externe factoren waaraan de verdachte geen weerstand zou hebben kunnen bieden, de verdachte nader zou moeten worden onderzocht. Deze omstandigheden in aanmerking genomen is het hof van oordeel dat het verzoek en de daarin gelegen veronderstelling van eventuele psychische overmacht feitelijke grondslag misten, derhalve heeft het hof het verzoek ter terechtzitting afgewezen. Het hof is van oordeel dat, gelet op de bovenstaande feiten en omstandigheden en mede in aanmerking genomen de ruime mate waarin - de gehele procedure overziende - in het bijzonder de eerste rechter nader onderzoek heeft gefaciliteerd, geen sprake is van schending van artikel 6 EVRM door het afwijzen van de door de raadsman ingediende verzoeken. Het hof verwerpt dan ook het verweer."

6. Het tweede middel klaagt dat het Hof niet heeft beslist op een door de verdachte ingenomen uitdrukkelijk onderbouwd standpunt (art. 359 lid 2 Sv) dat er sprake was van psychische overmacht.

7. De in de toelichting op het middel aangehaalde passages uit de op de zitting van 4 januari 2006 afgelegde verklaring van de verdachte, luiden blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting:

"3.6. Het systeem van de wet komt na de invoering van het huidige art. 359, tweede lid, Sv op het volgende neer. Omtrent de verwerping van een verweer met betrekking tot de zogenoemde voorvragen van art. 348 Sv en de kwalificatie van het bewezenverklaarde alsmede omtrent een beroep op een wettelijke strafverminderings- of strafuitsluitingsgrond moet op grond van art. 358, derde lid, Sv in het vonnis uitdrukkelijk worden beslist. Die beslissing moest ook voorheen reeds - op grond van art. 359, tweede lid (oud), Sv - zijn gemotiveerd. Nu is daar bij gekomen dat indien het openbaar ministerie ter zake van die onderwerpen (de voorvragen, de kwalificatie en de strafbaarheid van feit en dader) "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten" heeft ingenomen en de rechter daarvan afwijkt, de beslissing dienaangaande nader moet zijn gemotiveerd. Voorts moeten nu ook de bewijsbeslissing en de beslissing over de oplegging van straf en/of maatregel nader worden gemotiveerd, indien de rechter daarbij afwijkt van door of namens de verdachte dan wel door het openbaar ministerie "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten". Opmerking verdient dat het hier gaat om een "nadere" motivering, omdat voorheen en nu op grond van de voorschriften van de art. 359, tweede lid (oud, respectievelijk nieuw eerste zin), alsmede het derde, vierde, vijfde, zesde, zevende (nieuw) en achtste (oud) lid en 359a, derde lid, Sv reeds algemene motiveringseisen golden onderscheidenlijk gelden."

Ik maak uit deze overweging op dat de invoering van de nieuwe volzin in art. 359 lid 2 Sv geen gevolgen heeft voor de behandeling van de in art. 358 lid 3 Sv bedoelde verweren. De nieuwe volzin van art. 359 lid 2 Sv voegt aan de bestaande motiveringsplichten toe dat de rechter ook op "uitdrukkelijk onderbouwde standpunten" van het OM over de voorvragen, de kwalificatie en de strafbaarheid van feit en dader uitdrukkelijk gemotiveerd moet beslissen. Voorts introduceert de nieuwe volzin onder omstandigheden een nieuwe motiveringseis m.b.t. het bewijsbeslissing en de beslissing over de oplegging van de sanctie. Daarbij gaat het om een "nadere" motivering omdat de bewijsbeslissing en de sanctiebeslissing toch al met redenen omkleed moesten zijn. Voor de beantwoording van een beroep op overmacht voegt de nieuwe volzin in art. 359 lid 2 Sv niets toe aan de motiveringsplicht die toch al bestond.(12)

9. Indien een antwoord van het Hof op wat in cassatie als een beroep op een strafuitsluitingsgrond wordt gepresenteerd, is uitgebleven, zal de Hoge Raad het daarin besloten liggende oordeel van de rechter dat hij hetgeen door of namens de verdachte is aangevoerd niet als beroep op een strafuitsluitingsgrond behoeft op te vatten, op zijn begrijpelijkheid toetsen. Als het Hof hetgeen de verdachte betoogde heeft kunnen opvatten als een verklaring van het eigen handelen komt art. 358 lid 3 Sv niet voor toepassing in aanmerking.(13) Daarbij acht de Hoge Raad het van belang of de verdachte werd bijgestaan door een raadsman. Indien de verdachte zich van rechtsgeleerde bijstand heeft verzekerd, mag het hof verwachten dat de advocaat die deskundigheid aanwendt om een punt te maken van hetgeen voor de beoordeling van de zaak van belang is in hetgeen door zijn cliënt wordt aangevoerd. Als de verdachte een vertoog houdt dat zweemt naar een beroep op overmacht, maar de aadvocaat nalaat daarbij aan te sluiten en het als zodanig te benoemen, oordeelt de Hoge Raad het niet snel onbegrijpelijk als het Hof eraan voorbijgaat.(14) Logischerwijs ligt de lat voor het Hof hoger als de verdachte niet van rechtsbijstand is voorzien(15), maar hier dus niet.

10. Blijkens het proces-verbaal van de terechtzitting van 4 januari 2006 werd de verdachte bijgestaan door een raadsman. Die raadsman heeft het hiervoor onder nummer 5 besproken verzoek gedaan. Daarbij heeft hij de mogelijkheid van psychische overmacht enkel genoemd in verband met de wenselijkheid van een tegenonderzoek gelet op de inhoud van het rapport van het Pieter Baan-centrum. De raadsman heeft de mogelijkheid van psychische overmacht niet in enig ander verband aan de orde gesteld. Deze kennelijk door een rechtsgeleerde keuze van de raadsman ingegeven gang van zaken heeft het Hof kunnen bevestigen in zijn oordeel dat de verklaring van de verdachte niet als een beroep op een strafuitsluitingsgrond behoefde te worden verstaan.

11. Het middel faalt.

12. Het derde middel klaagt dat het Hof ten onrechte meerdaadse samenloop(16) heeft aangenomen hoewel uit de bewijsmiddelen volgt dat er sprake was van één ongeoorloofd wilsbesluit dat leidde tot twee gelijksoortige feiten op dezelfde tijd en plaats begaan.

13. Uitgaande van een tot het bewijs gebezigde verklaring van de verdachte berust het middel op de stelling dat het Hof een voortgezette handeling (vgl. art. 56 Sr) had moeten aannemen. Het Hof heeft een proces-verbaal, houdende de tegenover de politie afgelegde verklaring van de verdachte als bewijsmiddel 2 gebruikt. De door de steller van het middel bedoelde verklaring houdt over de door hem bedoelde "volgorde van de gebeurtenissen" in:

"Op zaterdag (het hof begrijpt: 3 april 2004) ben ik naar mijn ouders gegaan, die wonen aan de [a-straat] in [woonplaats]. In de loop van het gesprek werd ik boos. Ik gaf mijn vader een flinke duw waardoor hij kwam te vallen. Ik heb hem vervolgens geschopt en geslagen terwijl hij op de grond lag. Ook mijn moeder heb ik geschopt en geslagen, ook zij kwam hierdoor op de vloer te vallen."

14. Ook indien de bewezenverklaarde feiten gelijksoortig van aard zijn en daarbij sprake is geweest van een zekere gelijktijdigheid in het handelen, dient nog vastgesteld te kunnen worden dat de verscheidene handelingen in een zodanig verband met elkaar te staan dat zij moeten worden beschouwd als één voortgezette handeling. Zo'n handeling mag de rechter aannemen indien hij tot het oordeel komt dat de handelingen kunnen worden aangemerkt als uiting van één (en hetzelfde) ongeoorloofde wilsbesluit. Vanwege het feitelijke karakter ontrekt zich een dergelijk oordeel aan een verdere toetsing in cassatie dan een beoordeling van de begrijpelijkheid van dat oordeel.(17)

15. De weergegeven verklaring dwingt niet tot het oordeel dat beide handelingen voortvloeiden uit één wilsbesluit. In het aanhalen van art. 57 Sr in het arrest tegen de achtergrond van het weergegeven bewijsmiddel, ligt het niet onbegrijpelijke oordeel van het Hof besloten dat uit de opeenvolging van de geweldshandelingen die de verdachte met fatale gevolgen tegen zijn ouders heeft aangewend, kan worden afgeleid dat verdachte ten aanzien van ieder van de slachtoffers afzonderlijk heeft besloten geweld aan te wenden, en dat verdachte (uiteindelijk) twee personen van het leven heeft beroofd en niet één levensberoving van twee personen heeft begaan.(18) Verweven als het is met waarderingen van feitelijke aard kan dat oordeel in cassatie verder niet ter toetse komen, waarbij ik in aanmerking neem dat in feitelijke aanleg niet blijkt van een beroep op art. 56 Sr.

16. De middelen falen. Het eerste en derde middel kunnen naar mijn oordeel worden afgedaan met de in art. 81 RO bedoelde motivering.

17.Gronden waarop de Hoge Raad gebruik zou moeten maken van zijn bevoegdheid ambtshalve de bestreden uitspraak te vernietigen, heb ik niet aangetroffen. Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.