Parket bij de Hoge Raad, 12-06-2013, ECLI:NL:PHR:2013:168, 11/05565

Heden neem ik conclusie in de zaken met de nummers 11/05565, 11/05566, 12/03692, 12/03700 en 12/03701. De eerste twee zaken hebben betrekking op de onroerendezaakbelastingen 2008, de overige drie op de onroerendezaakbelastingen 2009. In alle zaken speelt de vraag of bepaalde delen van verzorgings- en verpleeghuizen in hoofdzaak tot woning dienen c.q. in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden in de zin van artikel 220e Gemeentewet. Het antwoord daarop is van belang omdat de waarde van die delen, op grond van artikel 220e Gemeentewet, bij de bepaling van de heffingsmaatstaf voor het zogenoemde gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting (artikel 220, onderdeel a, Gemeentewet) buiten aanmerking wordt gelaten. In deze gemeenschappelijke bijlage staat de vraag centraal wat de hier aan te leggen maatstaven zijn. Ik merk op dat de ontwikkelingen in het (gemeenschappelijke) gebruik van (delen van) verzorgings- en verpleeghuizen en dergelijke, tot een meer gevarieerd beeld hebben geleid dan voorheen het geval was. Dat heeft de behoefte opgeroepen aan maatstaven die toepasbaar zijn op de ontstane diverse woon- en gebruikssituaties. Waar overheersen zorgfunctie en algemeen gebruik en waar de woonfunctie? Wanneer is sprake van een woning? In de afzonderlijke conclusies worden die maatstaven toegepast en worden per zaak de individuele aspecten daarvan behandeld en beoordeeld.

Deze gemeenschappelijke bijlage is als volgt opgebouwd. De algemene uitgangspunten te hanteren voor onderscheid tussen woningen en niet-woningen voor de onroerendezaakbelastingen komen in onderdeel 2 aan de orde. Onderdeel 3 omvat een overzicht van relevante regelgeving, wetsgeschiedenis, jurisprudentie en literatuur.(1) Onderdeel 4 ziet op de juridische invulling van het begrwonen'. Vervolgens wordt in onderdeel 5 onderzocht hoe moet worden omgegaan met het wettelijke begrip 'in hoofdzaak dienen tot woning'. Tenslotte komt in onderdeel 6 aan de orde het wettelijke criterium 'in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden'.

Uitgangspunten zijn de wettelijke begrippen 'woning', 'tot woning dienen' en 'dienstbaar zijn aan woondoeleinden'.(2) Die begrippen zijn van belang in verschillende stadia van het vaststellen van een aanslag onroerendezaakbelasting. Voor een beter begrip van de regelgeving, wetsgeschiedenis en jurisprudentie, merk ik het volgende op.

Vooreerst is voor de waardebepaling van een onroerende zaak van belang of die tot woning dient. Een onroerende zaak wordt ingevolge artikel 17, lid 2, Wet WOZ(3) gewaardeerd naar de waarde in het economische verkeer. Als de onroerende zaak niet tot woning dient, dan wordt de waarde op grond van artikel 17, lid 3, Wet WOZ(4) bepaald op de vervangingswaarde indien dit leidt tot een hogere waarde dan de waarde in het economische verkeer. Een definitie van 'tot woning dienen' ontbreekt in de Wet WOZ.(5) Om te beoordelen of een onroerende zaak al dan niet tot woning dient, moet voor de toepassing van de wet WOZ de onroerende zaak als geheel worden beoordeeld.(6)

De ingevolge de Wet WOZ vastgestelde waarde van een onroerende zaak is vervolgens de heffingsgrondslag voor de onroerendezaakbelastingen, zo blijkt uit artikel 220c Gemeentewet.(7) Voor de onroerendezaakbelasting is het onderscheid tussen woningen en niet-woningen onder meer van belang voor het al dan niet kunnen heffen van gebruikersbelasting (artikel 220, onderdeel a, Gemeentewet)(8) en eventueel voor het toepasselijke tarief van de eigenarenbelasting (artikel 220f Gemeentewet).(9)

Anders dan in de Wet WOZ is voor het onderscheid tussen woning en niet-woning in artikel 220, onderdeel a en artikel 220f Gemeentewet van belang of de onroerende zaak in hoofdzaak (=70%)(10) tot woning dient. De kwalificatie van een onroerende zaak voor de waardebepaling ingevolge de Wet WOZ (woning/niet-woning) heeft dan ook geen doorwerking naar de bepalingen in de Gemeentewet.(11)

Artikel 220a, lid 2, Gemeentewet(12) bevat een definitie van het begrip 'in hoofdzaak dienen tot woning': de waarde van de onroerende zaak moet in hoofdzaak (voor ten minste 70%)(13) kunnen worden toegerekend aan delen van de onroerende zaak die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Anders dan voor de waardebepaling ingevolge de Wet WOZ moet een onroerende zaak dus niet uitsluitend als geheel worden beoordeeld, maar moet een onroerende zaak voor de toepassing van de Gemeentewet ingeval van gemengd gebruik worden ontleed in verschillende delen.(14) Dit betekent dat als een bepaalde onroerende zaak als geheel een andere primaire functie dan wonen heeft, het voor de toepassing van de Gemeentewet toch mogelijk blijft dat bepaalde delen van de onroerende zaak op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden.(15)

Staat vast dat een onroerende zaak een niet-woning is, dan kan door een gemeente in principe gebruikersbelasting worden geheven (artikel 220, onderdeel a, Gemeentewet).(16) Artikel 220e bevat ten aanzien van de heffingsgrondslag voor de gebruikersbelasting echter een uitzondering: de waarde van gedeelten (d.w.z.: delen)(17) van de onroerende zaak die in hoofdzaak (=70%) dienen tot woning dan wel in hoofdzaak (=70%) dienstbaar zijn aan woondoeleinden, wordt bij de bepaling van de heffingsgrondslag buiten aanmerking gelaten. Ook voor artikel 220e Gemeentewet moet gelden dat het feit dat een bepaalde onroerende zaak als geheel andere primaire functie heeft dan wonen, niet uitsluit dat delen van de onroerende zaak op zichzelf beschouwd in hoofdzaak tot woning dienen dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden.(18)

In de individuele zaken waarin ik vandaag conclusie neem, speelt (voornamelijk) de vraag of en zo ja in hoeverre de desbetreffende verzorgings- en verpleeghuizen delen bevatten die op grond van artikel 220e Gemeentewet van de heffingsgrondslag voor de gebruikersbelasting moeten worden uitgezonderd. De hierna opgenomen wetsgeschiedenis, jurisprudentie en literatuur bestrijkt een breder spectrum, omdat andere wettelijke 'woonbegrippen', met name dat van artikel 220a Gemeentewet, dermate vergelijkbaar zijn met artikel 220e Gemeentewet, dat de uitleg daarvan wetssystematisch mede van belang is te achten voor de uitleg van artikel 220e Gemeentewet.

Paragraaf 2 van hoofdstuk XV van de Gemeentewet bevat bijzondere bepalingen omtrent de onroerendezaakbelastingen. Artikel 220 Gemeentewet geeft gemeenten de mogelijkheid twee soorten onroerendezaakbelastingen te heffen, ook wel genoemd het gebruikersdeel (onderdeel a), dat alleen kan worden geheven ter zake van 'niet-woningen', en het eigenarendeel (onderdeel b):

In artikel 220a, lid 2, Gemeentewet wordt sinds 1 januari 2006 nadere invulling gegeven aan het begrip 'onroerende zaken die in hoofdzaak tot woning dienen':

Artikel 220c Gemeentewet verwijst voor de heffingsmaatstaf van de onroerendezaakbelastingen naar de Wet waardering onroerende zaken (hierna: Wet WOZ):

In de in artikel 17 van de Wet WOZ gegeven waarderingsvoorschriften wordt eveneens een (ander)(19) onderscheid gemaakt tussen woningen en niet woningen. Lid 2 en 3 luiden:

Artikel 220e Gemeentewet maakt voor het gebruikersdeel van de onroerendzaakbelasting een uitzondering op de heffingsmaatstaf:

De uitzondering van artikel 220e Gemeentewet was voor het belastingjaar 2006 opgenomen in het achtste lid van artikel 220f Gemeentewet, dat van 1 januari 2006 tot 1 januari 2007 luidde:

In artikel 220f Gemeentewet wordt thans voorgeschreven hoe het tarief voor de onroerendezaakbelastingen moet worden vastgesteld. Daarin wordt hetzelfde onderscheid gemaakt tussen woningen en niet woningen als in artikel 220 Gemeentewet. Van 28 december 2007 tot en met 1 januari 2009 luidde dit artikel:

Thans luidt artikel 220f Gemeentewet:

De Gemeentewet maakt onderscheid tussen onroerende zaken die in hoofdzaak tot woning dienen en onroerende zaken die niet in hoofdzaak tot woning dienen. Dit onderscheid wordt in de Gemeentewet gemaakt sinds de inwerkingtreding van de Invoeringswet van de wet materiële belastingbepalingen Gemeentewet op 1 januari 1995,(20) destijds in artikel 220c Gemeentewet (oud),(21) voor de het bepalen van heffingsmaatstaf van de onroerendezaakbelastingen. Tijdens de parlementaire behandeling rees de vraag of met het begrip 'tot woning dienen' gedoeld werd op het gebruik dan wel de bestemming van het onroerende goed. In de Memorie van Antwoord behorende bij de Wet materiële belastingbepalingen Gemeentewet is daarover opgemerkt:(22)

Op 21 mei 1996 is door de Tweede kamer een motie aangenomen(23) waarin de regering werd verzocht voorstellen te doen de Gemeentewet zodanig te wijzigen dat tariefdifferentiatie tussen woningen en niet-woningen mogelijk wordt.(24) Aan deze motie is uitvoering gegeven in de Aanpassingswet Wet waardering onroerende zaken. In artikel 220f, lid 2, Gemeentewet (oud)(25) is toen het begrip 'in hoofdzaak tot woning dienen' geïntroduceerd. Het hoofdzakelijkheidscriterium werd daarmee voor het eerst aan het wettelijke woonbegrip toegevoegd. In de Memorie van Toelichting is over het woningbegrip opgemerkt:(26)

Naar aanleiding van de opmerkingen van de vaste commissie voor Financiën van de Tweede Kamer(27) over het ontbreken van voldoende duidelijkheid over het onderscheid woning/niet-woning is bij nota van wijziging(28) het begrip 'onroerende zaak die tot woning dient' gedefinieerd als een onroerende zaak waarvan 'de waarde die op grond van hoofdstuk IV van de Wet waardering onroerende zaken is vastgesteld voor die onroerende zaak in hoofdzaak kan worden toegerekend aan delen van de onroerende zaak die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden'.(29)

In de Nota naar aanleiding van het Verslag bij de Aanpassingswet Wet waardering onroerende zaken is opgemerkt:(30)

In het Hoofdlijnenakkoord voor het in 2003 aangetreden kabinet CDA, VVD en D66 (het kabinet Balkenende II) was het voornemen neergelegd om het gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting op woningen af te schaffen. Aan dit voornemen is uitvoering gegeven per 1 januari 2006,(31) waarmee een einde werd gemaakt aan 'een belasting die bij burgers veel irritatie oproept'.(32) Vanwege het afschaffen van het gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting op woningen is de definitie van het begrip 'woning' van het tweede lid van het toenmalige artikel 220f Gemeentewet verplaatst naar een nieuw tweede lid van artikel 220a Gemeentewet.

Met het afschaffen van het gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting op woningen is bij amendement van het kamerlid De Pater-Van der Meer(33) het huidige artikel 220e Gemeentewet(34) voorgesteld, ingaande per 1 januari 2007(35). De toelichting op de luidt:

Tijdens de mondelinge behandeling van het wetsvoorstel in de Tweede Kamer is het amendement aan de orde gekomen. De minister voorzag daarvan afbakenings- en uitvoeringsproblematiek.

Het amendement is aangenomen.(36)

Waar artikel 220e Gemeentewet vereist dat delen 'in hoofdzaak dienen tot woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden' om uitgezonderd te worden voor de heffingsmaatstaf, vereist artikel 220a Gemeentewet dat delen 'dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden' om te beoordelen of een object als geheel al dan niet een woning is. Hoewel er dus verschillen zijn, zijn er ook veel overeenkomsten. Hieronder volgt eerst jurisprudentie die ziet op artikel 220a Gemeentewet.

De Hoge Raad heeft ten aanzien van de vraag of (onzelfstandige) appartementen delen van een verzorgingstehuis zijn die tot woning dienen of volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden over het ontbreken van een kookvoorziening overwogen:(37)

Voorts heeft de Hoge Raad in hetzelfde arrest overwogen:(38)

In de gemeenschappelijke bijlage bij de voorafgaande conclusies meent A-G Niessen:

Het onderscheid tussen onroerende zaken die in hoofdzaak tot woning dienen en onroerende zaken die niet in hoofdzaak tot woning dienen, kan, gelet op het voorgaande, aan de hand van het volgende stappenplan worden gemaakt:

In zijn conclusie van 29 december 2009 schrijft A-G Niessen:(39)

Een definitie van het begrip woning, althans van 'tot woning dienen', ontbreekt in de wet of de wetsgeschiedenis.

Van den Ban annoteerde bij voornoemd arrest in BB:

Snoijink annoteerde in BNB:(40)

Groenewegen annoteerde bij voornoemd arrest in FED:(41)

Kruimel annoteerde bij Hoge Raad 16 november 2007, nr. 40 847, LJN AZ9075 (zie voetnoot 38) in BB:

Na het arrest van de Hoge Raad van 16 november 2007(42) moest het gerechtshof te Arnhem beoordelen of delen van het betreffende verzorgingstehuis volledig dienstbaar waren aan woondoeleinden. Het Hof heeft daartoe overwogen:(43)

Tot staving van dit standpunt heeft de heffingsambtenaar onder meer aangevoerd dat de verkeersruimten van de onroerende zaak, in verband met de verzorgingsbehoefte van de (hoog)bejaarde bewoners, hoofdzakelijk worden gebruikt door het verzorgende personeel zodat deze ruimten niet volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden, dat het restaurant niet alleen door bewoners wordt gebruikt maar ook door bezoekers en personeel zodat ook deze ruimte, evenals de keukens, niet volledig dienstbaar is aan woondoeleinden en dat ook de dagrecreatieruimten en de wasserij, die mede door personeel worden benut, niet volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

Het Hof acht in het licht van hetgeen bij 4.2 is vermeld aannemelijk dat in elk geval de gangen, de keukens en de wasserij mede ten dienste staan van het personeel en mede dienstbaar zijn aan andere dan woondoeleinden, zodat niet kan worden staande gehouden dat deze ruimten volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Het Hof verbindt daaraan, in overeenstemming met het bij 4.3 vermelde nadere standpunt van belanghebbende, de conclusie dat minder dan 70% van de waarde van de onroerende zaak kan worden toegerekend aan delen van de onroerende zaak die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dit leidt tot de gevolgtrekking dat de onroerende zaak door de heffingsambtenaar voor de tariefindeling terecht als niet-woning is aangemerkt.

In een zaak over een onroerende zaak waarin een woonvorm voor personen met een verstandelijke (en soms ook lichamelijke) beperking was gevestigd, heeft de Hoge Raad bij arrest van 10 februari 2012 overwogen:(44)

Het Hof heeft geoordeeld dat in ieder geval de eigen, afsluitbare kamers van de bewoners, inclusief het zit-, slaap- en wasgedeelte en, in voorkomende gevallen, inclusief douche, toilet en eenvoudige kookgelegenheid (hierna: de eigen kamers) moeten worden aangemerkt als delen van de onroerende zaken die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Naar het oordeel van het Hof is bij deze delen de woonfunctie dominant en de zorgfunctie complementair. Het feit dat de medewerkers van belanghebbende zich conform vooraf gemaakte afspraken toegang tot die delen kunnen verschaffen, brengt hierin naar het oordeel van het Hof geen verandering.

Makkinga annoteerde bij voornoemd arrest in BB:

Bosma annoteerde bij voornoemd arrest in BNB:(45)

Groenewegen annoteerde bij voornoemd arrest in FED:(46)

Het gerechtshof te Arnhem heeft uitleg gegeven aan de begrippen 'dienen tot' en 'dienstbaar zijn aan':(47)

De heffingsambtenaar van de gemeente Zaanstad had ter zake van onder meer twee zorgcentra voor ouderen een aanslag onroerendezaakbelastingen opgelegd naar het tarief voor niet-woningen. Ten aanzien van de vraag of de kamers van de ouderen op de verpleegafdeling delen van de onroerende zaak zijn die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden in de zin van (thans) artikel 220a, tweede lid, Gemeentewet(48) heeft het gerechtshof te Amsterdam overwogen:(49)

Groenewegen annoteerde bij voornoemde uitspraak in NTFR:(50)

De eigenaar/gebruiker van een in de gemeente Leeuwarden gelegen verzorgingshuis was aangeslagen naar het gedifferentieerde tarief voor niet-woningen. Het verzorgingshuis bestond onder meer uit 97 afzonderlijk onzelfstandige wooneenheden. De vraag of deze delen dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden heeft het gerechtshof te Leeuwarden als volgt beantwoord:(51)

Op grond van de vastgestelde feiten zijn de appartementen naar het oordeel van het hof aan te merken als onzelfstandige eenheden waarbij de woonfunctie overheerst. De eenheden zijn onzelfstandig wegens het ontbreken van adequate voorzieningen voor het bereiden van een warme maaltijd. De woonfunctie overheerst, omdat de bewoners door de aard en inrichting van de appartementen in staat blijven de regie over het eigen leven te voeren. Daarbij is de beschermde woonomgeving aangevuld met zorgfaciliteiten niet van zodanige aard dat de zorgfunctie in wezen de hoofdfunctie vormt.

Ten aanzien van een verzorgingstehuis te Denekamp was tussen de belanghebbende en de heffingsambtenaar in geschil of gangen, die zowel naar woondelen als naar niet-woondelen van de onroerende zaak leiden, dienstbaar zijn aan woondoeleinden. De rechtbank Almelo is bij de beoordeling aangesloten bij het gebruik van de gangen:(52)

Het gerechtshof te 's-Hertogenbosch heeft ten aanzien van een hal (loods) die in 'zeer geringe mate' gebruikt werd voor bedrijfsactiviteiten overwogen:(53)

Uit het onder 4.1 geciteerde tweede lid van artikel 220f [thans 220a, RIJ] van de Gemeentewet volgt, dat het Hof dient te beoordelen of de hal - als één deel van de onroerende zaak - dient tot woning dan wel volledig dienstbaar is aan woondoeleinden. Anders dan de heffingsambtenaar verdedigt is naar het oordeel van het Hof bij deze beoordeling het feitelijke gebruik doorslaggevend.

De hal dient niet als woning. Voorts is het Hof van oordeel, dat de hal niet volledig dienstbaar is aan woondoeleinden. Immers, de hal wordt - weliswaar in geringe mate - ook gebruikt voor bedrijfsdoeleinden.

De heffingsambtenaar heeft - onweersproken - gesteld, dat van de totale waarde ad € 488.500,= een bedrag ad € 313.350,= moet worden toegerekend - zoals bedoeld in het tweede lid van artikel 220f [thans 220a, RIJ] van de Gemeentewet - aan de hal als geheel. Hieruit volgt - mede gelet op het overwogene onder 4.2 -, dat de onroerende zaak niet in hoofdzaak tot woning dient.

Bij de rechtbank te Breda was in geschil of een klooster, in gebruik als woon- en zorgcentrum voor oudere zusters, in hoofdzaak tot woning diende. In geschil was of bepaalde delen tot woning dienden dan wel volledig dienstbaar waren aan woondoeleinden. Het klooster bestond uit drie delen: de centrumbouw, waar verdeeld over drie verzorgingsafdelingen en een verpleegafdeling zogeheten verblijfsgeïndiceerde zusters wonen, en een oost- en een westvleugel, waar 'aanleunappartementen' gesitueerd zijn van overwegend zelfstandig wonende zusters. De rechtbank heeft overwogen:(54)

Met betrekking tot het oordeel of de 'niet-woondelen' in de West-vleugel, welke vleugel in de tabel is aangeduid onder bouwdeel 'A' en 'uitbreiding A', al dan niet volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden, merkt de rechtbank het volgende op.

De gangen in de West-vleugel zijn volledig dienstbaar aan woondoeleinden, indien en voor zover zij leiden naar ruimten die dienen tot woning danwel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dit is het geval voor alle gangen op alle verdiepingen in de West-vleugel, behalve de gang op de 1e verdieping die immers mede leidt naar de drukkerij. Het oordeel dat de drukkerij niet volledig dienstbaar is aan woondoeleinden leidt ertoe dat het gebruik van de gang deze kwalificatie moet volgen, nu de drukkerij niet via een andere weg te bereiken is. Om die reden wordt één vijfde deel van de gangen van bouwdelen 'A' en 'uitbreiding A' niet tot de reguliere en/of dienstbare woningdelen gerekend.

De 'niet-woondelen' in de centrumbouw, welke vleugel in de tabel is aangeduid onder bouwdeel 'B' en 'B uitbreiding 1 en 2', zijn naar het oordeel van de rechtbank niet volledig dienstbaar aan woondoeleinden. Gelet op het verzorgings- annex verpleegkarakter op deze afdeling overheerst in deze ruimten wel het verzorgende element, hetgeen aan deze ruimten het karakter van volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden ontneemt. De ruimten in de centrumbouw zijn om die reden niet aangemerkt als reguliere of dienstbare woningdelen. Aangezien de gangen in deze vleugel de toegang van die ruimten mogelijk maakt kunnen die gangen evenals de ruimten niet aangemerkt worden als reguliere of dienstbare woningdelen.

In de Oost-vleugel, in de tabel aangeduid onder bouwdeel 'C' en 'C uitbreiding' bevinden zich naast de appartementen en gangen geen algemene ruimten. Ter zitting heeft belanghebbende verklaard, en is door verweerder niet weersproken, dat deze verkeersruimten enkel door de zusters worden gebruikt. De gang op de eerste verdieping geeft daarbij enkel toegang tot de appartementen. De gang op de begane grond geeft toegang tot de appartementen en biedt een doorgang naar het Provincialaat en de Kapel. Naar het oordeel van de rechtbank moet de gang op de eerste verdieping derhalve worden aangemerkt als dienstbaar woningdeel. De gang op de begane grond is mede dienstbaar aan andere ruimten dan de appartementen zodat die gang niet kan worden aangemerkt als zijnde volledig dienstbaar aan woondoeleinden. Die gang wordt derhalve niet als regulier danwel dienstbaar woningdeel in aanmerking genomen. Cijfermatig betekent dit dat de waarde van deze gangen voor de helft in aanmerking wordt genomen als dienstbaar woningdeel.

Het gerechtshof te Amsterdam overwoog ten aanzien van delen van een verzorgingshuis:(55)

De 54 éénpersoonsappartementen en de 3 tweepersoonsappartementen kunnen, voor zover het de stoffering en de meubilering betreft, naar eigen keuze van de bewoners worden ingericht.

De appartementen kunnen door de bewoners worden afgesloten.

Uit het arrest van de Hoge Raad van 4 december 1991, BNB 1992/47, volgt dat onder 'in hoofdzaak' moet worden verstaan dat ten minste 70% van de waarde kan worden toegerekend aan delen die dienen ter bewoning. In de onderhavige procedure hebben partijen het standpunt ingenomen dat de waarde van de onroerende zaak aan de verschillende delen daarvan, zoals gangen, verblijfsruimten, toiletruimten en gemeenschappelijke ruimten, kan worden toegerekend naar evenredigheid van de oppervlakten van die delen. Belanghebbende sluit weliswaar niet uit dat de waarde die moet worden toegerekend aan bijvoorbeeld de verblijfsruimten per vierkante meter hoger is dan de waarde die aan de gangen moet worden toegerekend, maar deze stelling is niet onderbouwd. Ook overigens is onduidelijk waarom en op welke wijze een verschil in waarde tussen de afzonderlijke delen te rechtvaardigen zou zijn. Het Hof gaat daarom in het navolgende uit van een evenredige toerekening van de waarde aan de vierkante meters.

Naar het oordeel van het Hof dienen de appartementen (in de gedingstukken aangeduid als verblijfsruimten) op zichzelf beschouwd tot woning. Dat in de appartementen ook zo nodig verzorging wordt geboden, doet er naar het oordeel van het Hof niet aan af dat de woonfunctie voor die ruimten zodanig overheerst dat hier moet worden gesproken van delen die tot woning dienen in de zin van artikel 220f, derde lid, onder a, [thans 220a, tweede lid, RIJ] van de Gemeentewet. Daarbij acht het Hof de onder 2.4 en 2.5 vastgestelde feiten mede van belang. Voorts zijn de zogenoemde kofferbergingen, gelet op de wijze van gebruik daarvan door de bewoners van de appartementen, volledig dienstbaar aan woondoeleinden. Het Hof verwerpt dan ook het andersluidende standpunt van de heffingsambtenaar.

De heffingsambtenaar neemt het standpunt in dat geen van de overige ruimten die deel uitmaken van de onroerende zaak tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Die ruimten, zoals eetzaal, leeshoek, grote zaal, pantry, recreatieruimte en bibliotheek, worden gebruikt door de bewoners en het verzorgend personeel. Belanghebbende neemt het standpunt in dat deze ruimten volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden en evenals de kofferbergingen moeten worden gezien als een verlengstuk van de verblijfsruimten. De heffingsambtenaar heeft hiertegen ingebracht dat ook anderen dan de bewoners in deze ruimten kunnen verblijven en dat deze daarom niet volledig dienstbaar zijn aan de woonfunctie.

Een 'woonvorm' voor mensen met een handicap leidde tot een geschil over de kwalificatie van bepaalde delen van de onroerende zaak waarin de woonvorm gevestigd was. De rechtbank te Amsterdam heeft geoordeeld:(56)

Tussen partijen is niet in geschil dat de slaap/zitkamers dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

Tussen partijen is in geschil of de overige ruimtes, waaronder de gemeenschappelijke woonkamers, gemeenschappelijke keuken, de wasruimte, gemeenschappelijke toiletten en gangen, dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. De rechtbank overweegt daarover als volgt. De woonvorm is een vorm van begeleid wonen, waarbij mensen met een lichamelijke handicap de mogelijkheid hebben om zelfstandig te kunnen wonen. De woonvorm is kleinschalig en huiselijk en gericht op samenleven. Deze woonvorm verschilt daarmee niet wezenlijk van een groot gezin, waarbij een ieder een eigen slaapkamer heeft en er een gemeenschappelijke woonkamer, keuken, wasruimte, toiletten en gangen zijn. Anders dan verweerder wellicht meent, is de rechtbank van oordeel dat wonen meer omvat dan de alleen traditionele woonvormen zoals die van het gezin of die van het bejaardentehuis zoals we die vroeger kenden. Onder wonen kan ook worden verstaan het samenleven van vrienden of, zoals hier, van cliënten met gelijke behoeften voor wat betreft verzorging. De rechtbank is dan ook van oordeel dat de in geschil zijnde ruimtes samen met de slaap/zitkamers dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dat in die ruimtes ook, zo nodig, verzorging wordt geboden, doet daar niet aan af. Het personeel (overdag 2 en 's nachts 1) is enkel aanwezig om de woonbehoefte van de cliënten te ondersteunen. De cliënten - en eventueel hun bezoekers - maken de hele dag gebruik van de ruimtes in de onroerende zaak. Het gebruik van de ruimtes door de cliënten voor woondoeleinden is dermate overheersend aan het gebruik van de verzorgers, dat de desbetreffende delen van de onroerende zaak tot woning dienen.

De rechtbank te Breda moest beoordelen of een klooster in de gemeente Eindhoven een woning was in de zin van artikel 220a Gemeentewet. De rechtbank oordeelde:(57)

Volgens het tot de gedingstukken behorende vermogensrechtelijke reglement heeft belanghebbende tot doel "de bevordering van het religieuze leven onder meer door:

De rechtbank overweegt in dit verband als volgt. De rechtbank acht aannemelijk dat belanghebbende het in 2.4 nagestreefde doel ook feitelijk als zodanig in de praktijk brengt. De rechtbank beschouwt dat doel als de primaire functie van de onroerende zaak als geheel. Anders dan de heffingsambtenaar, naar de rechtbank hem begrijpt, stelt, is daarmee niet gegeven dat daarmee de eventuele woonfunctie van elke ruimte automatisch aan vorenbedoelde primaire functie ondergeschikt is. De omstandigheid dat de woonfunctie niet de primaire functie is van de onroerende zaak als geheel sluit naar het oordeel van de rechtbank niet uit dat delen van die onroerende zaak op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden (vergelijk het arrest van de Hoge Raad van 16 november 2007, nr. 40 606, LJN AZ8976 en herhaald in het arrest van de Hoge Raad van 10 februari 2012, nr. 10/05194, LJN BV3270). Voorts acht de rechtbank voor het antwoord op de vraag of een ruimte tot woning dient of uitsluitend dienstbaar is aan woondoeleinden, niet van belang in hoeverre de zusters de vrijheid hebben aldaar te verblijven (vergelijk laatstgenoemd arrest). Naar het oordeel van de rechtbank is in dit verband dan ook niet van belang dat de zusters ervoor kiezen hun leven volledig toe te wijden aan God. De opvatting van de heffingsambtenaar dat de zusters door te leven naar de dagindeling van de kloosterorde, een leven leiden waarover ze niet zelf de regie hebben, volgt de rechtbank niet. De rechtbank heeft geen reden eraan te twijfelen dat de zusters uit vrije wil kiezen voor het leven zoals zij dat leiden ook als dat inhoudt de naleving van de dagorde van het klooster. De omstandigheid dat de zusters in afzondering gehoor geven aan een roeping zegt naar het oordeel van de rechtbank uitsluitend iets over de aard van de woonvorm en staat er niet aan in de weg dat delen van het klooster op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

Voor het beantwoorden van de vraag of er delen van het klooster tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden neemt de rechtbank het volgende in ogenschouw. De rechtbank stelt vast dat het klooster is bedoeld als permanent verblijf voor de zusters en dat geen van de vertrekken dienst doet als werkruimte voor niet-kloosterlingen. Een ruimte die geschikt is voor langdurig verblijf door personen en een naar maatschappelijke opvattingen gebruikelijk onderdeel van een woning is, acht de rechtbank voor bewoning bestemd. Dit vereist de beschikking over noodzakelijke basisvoorzieningen. De rechtbank maakt uit het in 4.6 aangehaalde arrest van de Hoge Raad van 10 februari 2012 nog het volgende op. De afsluitbaarheid van een ruimte in het klooster kan weliswaar bijdragen tot het oordeel dat die ruimte tot woning dient, maar is daarvoor niet noodzakelijk. De omstandigheid dat voorzieningen worden gedeeld met bewoners van andere onzelfstandige eenheden, sluit evenmin uit dat de betreffende delen op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

De rechtbank acht het aannemelijk dat de ziekenkamers en de berging voor de ziekenkamers in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Naar het oordeel van de rechtbank is bij deze delen de woonfunctie dominant en niet de toewijding aan God. Voorts acht de rechtbank het niet ongebruikelijk dat woningen voorzieningen bevatten gericht op herstel of verzorging van de personen die daar hun permanent verblijf hebben.

Zowel de gangen en de trappenhuizen op de begane grond als die op de bovenverdieping zijn dienstbaar aan woondoeleinden, indien en voor zover zij leiden naar ruimtes die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dit is het geval voor alle gangen en trappenhuizen op de begane grond en de bovenverdieping., behalve voor de gang op de begane grond die mede leidt naar de kapel. Het gebruik van de gangen moet gelet op het voorgaande de kwalificatie van het gebruik van die ruimtes volgen, zodat de waarde van de gangen evenredig aan de verschillende delen van de onroerende zaak moeten worden toegerekend.

Het geschil in een zaak voor het gerechtshof te Arnhem beperkte zich tot de vraag of de grond bij een verzorgingshuis afzonderlijk als deel in aanmerking moet worden genomen. Het verzorgingshuis als geheel kwalificeert als niet-woning; 67% van het verzorgingshuis bestaat uit delen die zijn uitgezonderd voor de heffingsgrondslag van het gebruikersdeel van de onroerendezaakbelasting omdat ze hoofdzakelijk worden gebruikt voor woondoeleinden. De grond waarop het verzorgingshuis is gebouwd heeft een totale oppervlakte van 8.000 m², waarvan ongeveer 2.300 m² bebouwd. Nadat het gerechtshof uitspraak had gedaan, stelde het college van B & W van de gemeente Epe beroep in cassatie in. De Hoge Raad heeft daarop overwogen:(58)

Groenewegen annoteerde bij voornoemd arrest in NTFR:(59)

In een arrest van dezelfde datum heeft de Hoge Raad in vrijwel gelijkluidende overwegingen geoordeeld.(60) Bosma annoteerde bij die arresten in BNB:(61)

Groenewegen annoteerde bij voornoemde arresten in FED:(62)

Bij arrest van 25 november 2011 heeft de Hoge Raad overwogen:(63)

Snoijink annoteerde bij voornoemd arrest in BNB:(64)

In een zaak waarin een gebruiker van een verzorgingshuis een beroep had gedaan op artikel 220f, lid 8, Gemeentewet (oud)(65), de voorloper van het huidige artikel 220e Gemeentewet, heeft de rechtbank te Amsterdam overwogen:(66)

In het onderhavige geval beschikken de afzonderlijke kamers in het verzorgingshuis ieder over een keuken, douche en toilet. Ook slapen de gebruikers in de kamers. Anders dan bij de door verweerder genoemde voorbeelden als ziekenhuizen en gevangenissen, zijn de kamers in het onderhavige verzorgingshuis niet bedoeld om tijdelijk te verblijven, maar om permanent als verblijfsruimte te dienen. Bovendien zijn de kamers vooral bedoeld als verblijfsruimte voor de bewoners en niet voor bijvoorbeeld het personeel. De rechtbank is onder deze omstandigheden van oordeel dat de afzonderlijke kamers delen van de onroerende zaak betreffen die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

De heffingsambtenaar van de gemeente Amsterdam had voor het gebruik van een verzorgingshuis in die gemeente aanslagen onroerendezaakbelasting opgelegd voor de jaren 2006 en 2007. Bij de rechtbank te Amsterdam was in geschil of delen van het verzorgingshuis in hoofdzaak tot woning dienden dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden, zodat deze op grond van artikel 220e Gemeentewet waren uitgezonderd van de heffingsgrondslag. De rechtbank heeft in vergelijkbare overwegingen als in voornoemde uitspraak geoordeeld:(67)

Verweerder is primair van oordeel dat de verzorgingsfunctie van het verzorgingshuis meebrengt dat er ten aanzien van de appartementen geen sprake is van woningen of dienstbaarheid aan woondoeleinden. Hij noemt ter vergelijking gevangenissen en ziekenhuizen, waar de functies detentie respectievelijk behandeling, operatie en herstel, ook meebrengen dat van wonen geen sprake is.

In het onderhavige geval beschikken de afzonderlijke appartementen in het verzorgingshuis ieder over een keuken, douche en toilet. Ook slapen de bewoners in de appartementen. Anders dan bij de door verweerder genoemde voorbeelden van ziekenhuizen en gevangenissen, zijn de appartementen in het onderhavige verzorgingshuis niet bedoeld om tijdelijk te verblijven, maar om permanent als verblijfs- en woonruimte te dienen. Bovendien zijn de appartementen in het verzorgingstehuis vooral bedoeld als woon- en verblijfsruimte voor de bewoners, die de bewoners zelf kunnen afsluiten en waartoe het personeel zich slechts in uitzonderingsgevallen zonder toestemming van de bewoners toegang mag verschaffen. De appartementen hebben daarmee in de eerste plaats de functie van woon- en verblijfsruimte voor de bewoners en - anders dan in ziekenhuizen en gevangenis waar geneeskundige behandeling en beveiliging van de maatschappij voorop staan - niet als werkruimte voor het personeel. De rechtbank is onder deze omstandigheden van oordeel dat de afzonderlijke appartementen delen van de onroerende zaak betreffen die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

De rechtbank te Leeuwarden heeft ten aanzien van een verpleegtehuis voor dementerende ouderen geoordeeld:(68)

Het verpleegtehuis bestaat uit een viertal paviljoens. Ieder paviljoen wordt in groepsverband bewoond door acht dementerende ouderen. Elk paviljoen is een gesloten afdeling en bestaat uit een gemeenschappelijke huiskamer alsmede voor iedere bewoner een afsluitbare eigen (slaap)kamer met badkamer. De eigen kamers bieden de bewoners en hun familieleden privacy. Bewoners mogen in hun kamers eigen meubilair plaatsen. De gemeenschappelijke huiskamers zijn gezellig ingericht en beschikken over een haardkachel en een eigen keuken, waar elke dag door medewerkers van het verpleegtehuis in samenwerking met de bewoners wordt gekookt. De bewonerskamers zijn via een gang verbonden met de gemeenschappelijke huiskamer. Aan deze gang zijn tevens algemene serviceruimtes, zoals bergingen en spreekkamers, gelegen. Binnen het paviljoen kunnen de bewoners zich vrij bewegen. De paviljoens zijn geschakeld en staan in verbinding met het woonzorgcentrum [X]. De bewoners van het verpleegtehuis kunnen gebruik maken van de faciliteiten, zoals de bibliotheek, van [X]. Tevens kunnen zij deelnemen aan de in [X] georganiseerde activiteiten zoals de bingo, de zangmiddagen en de Bijbelmiddagen. De mate van begeleiding bij dergelijke bezoeken aan het woonzorgcentrum hangt af van de individuele situatie van de desbetreffende bewoner. (...)

De vastgestelde feiten in hun onderling verband en samenhang beschouwd leiden tot het oordeel dat eiseres in het verpleegtehuis een vorm van met verzorging en begeleiding omgeven huisvesting aanbiedt, zodanig dat het dementerende ouderen in staat stelt binnen hun psychogeriatrische beperkingen zoveel als mogelijk hun autonomie en privacy te behouden. Iedere bewoner beschikt over een eigen (slaap)kamer met badkamer, die kan zijn ingericht met eigen meubilair, waar kan worden gerust en geslapen en waar bezoek kan worden ontvangen. Verder leveren de bewoners, al naar gelang hun mogelijkheden, gezamenlijk een bijdrage aan de maaltijdbereiding. Naar het oordeel van de rechtbank is sprake van een met zorg omgeven leefgemeenschap of woongroep, waarbij aan het wonen in de gemeenschappelijke huiskamer en in de eigen (slaap)kamer met badkamer zodanig gestalte wordt gegeven, dat daardoor in die ruimtes het gebruik door de bewoners voor woondoeleinden dermate overheersend is aan het gebruik door de verzorgers, dat de desbetreffende delen van het verpleegtehuis in hoofdzaak tot woning dienen. Niet aannemelijk is geworden dat de mate van (latente) verzorging en begeleiding aan dat hoofdzakelijke karakter van de onzelfstandige woningdelen in de weg staan.

De heffingsambtenaar van de gemeente Gaasterlân-Sleat heeft tegen voornoemde uitspraak hoger beroep ingesteld. Het gerechtshof te Leeuwarden heeft daarop overwogen:(69)

Ter zake van de in geschil zijnde delen van de onroerende zaak dient (...) te worden vastgesteld of deze in hoofdzaak tot woning dienen dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden; de feitelijke functie, het gebruik, van de delen is daarbij beslissend. Daarbij geldt niet het vereiste dat het moet gaan om zelfstandige gedeelten als bedoeld in artikel 16 van de Wet waardering onroerende zaken.

Naar het oordeel van het hof dienen de kamers met badkamer en de huiskamers met keuken op zichzelf beschouwd in hoofdzaak tot woning/woondeel dan wel zijn zij in hoofdzaak dienstbaar aan woondoeleinden. Voor de onderbouwing van dit oordeel verwijst het hof naar rechtsoverweging 3.4 van de uitspraak van de rechtbank, welke overweging het hof tot de zijne maakt. In hoger beroep zijn geen feiten of omstandigheden aannemelijk geworden die een ander oordeel rechtvaardigen.

De heffingsambtenaar stelt dat door het ontbreken van basisvoorzieningen bij de kamers (kookgelegenheid en beperkte afsluitbaarheid) de woonfunctie niet overheerst. Verder stelt de heffingsambtenaar dat nu sprake is van een verpleeghuis (verpleegwoningen) het verblijf van de cliënten op de kamers plaatsvindt in het kader van verpleging en niet het kenmerk draagt van 'wonen'. Deze stellingen kunnen naar het oordeel van het hof niet worden gevolgd omdat hiermee wordt voorbijgegaan aan het hiervoor genoemde arrest van de Hoge Raad van 16 november 2007. In dat arrest heeft de Hoge Raad geoordeeld dat de enkele omstandigheid dat in het verpleeghuis het wonen is gecombineerd met een andere functie die in wezen - voor het verpleeghuis als geheel beschouwd - de hoofdfunctie vormt, niet uitsluit dat delen van de onroerende zaak op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden in de zin van artikel 220f, tweede lid, Gemeentewet (tekst 2001). Hieruit volgt dat onzelfstandige gedeelten van een verpleeghuis dus tot woning kunnen dienen dan wel dienstbaar kunnen zijn aan woondoeleinden. Niet valt in te zien waarom dit voor de toepassing van artikel 220e van de Gemeentewet anders zou zijn. De omstandigheid dat in laatstgenoemd artikel gesproken wordt van 'gedeelten van de onroerende zaak' maakt vorenstaande niet anders. Onder verwijzing naar rechtsoverweging 5.1 tot en met 5.5 van de conclusie van de Procureur-Generaal bij de Hoge Raad van 4 februari 2010, LJN BL5650, is het hof van oordeel dat ook onzelfstandige delen van een onroerende zaak die in hoofdzaak tot woning dienen dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden voor de vermindering van de heffingsmaatstaf in aanmerking kunnen worden genomen.

De rechtbank te Zwolle-Lelystad heeft met betrekking tot het vereiste van de aanwezigheid van een eigen keuken en eigen sanitair in delen van een 'verpleeg- en reactiveringscentrum' overwogen:(70)

De rechtbank te Assen moest beoordelen of delen van een hospice in hoofdzaak tot woning dienden dan wel in hoofdzaak dienstbaar waren aan woondoeleinden. De rechtbank heeft overwogen:(71)

De vastgestelde feiten in hun onderling verband en samenhang beschouwd leiden tot het oordeel dat eiseres in de hospice een vorm van met verzorging en begeleiding omgeven huisvesting aanbiedt, zodanig dat de hospice mensen met een beperkte levensverwachting in staat stelt daar op een aangename manier het laatste deel van hun leven te verblijven. Dat de hospice er zoveel mogelijk naar streeft een huiselijke sfeer te creëren en het geheel een op een woning gelijkende opzet heeft, maakt niet dat reeds daarom de onroerende zaak (of delen daarvan) per definitie ook als woning in de zin van de wet moet worden aangemerkt. Voor het oordeel van de rechtbank is doorslaggevend dat het gaat om een tijdelijk verblijf, veelal korter dan zes maanden, en dat de aan "wonen" verbonden zekere duurzaamheid dus ontbreekt. Van belang hierbij is ook, dat er geen sprake is van een formele adreswijziging.

Het gerechtshof te Arnhem heeft de in de arresten van 17 september 2010(72) gegeven maatstaf toegepast:(73)

Met betrekking tot het onbebouwde deel van de (projectie)grond, is het Hof van oordeel dat geen feiten of omstandigheden aannemelijk zijn geworden die de conclusie rechtvaardigen dat de functie van (delen van) de onbebouwde grond zo nauw met de functie van een bepaald deel van de opstal samenhangt (samenhangen), dat daaraan dezelfde kwalificatie moet worden toegekend als aan dat deel van de opstal. Nu, gelijk het door de Hoge Raad beslechte geval, in het onderhavige geval de woondelen voor minder dan 70 percent deel uitmaken van de opstal als geheel, brengt het voorgaande mee dat de bij Het Grotenhuis behorende onbebouwde grond in beginsel niet hoofdzakelijk dienstbaar is aan woondoeleinden. Dit onbebouwde deel kan als gevolg daarvan niet delen in de gebruikersfaciliteit van, thans artikel 220e, van de Gemeentewet.

Tussen de heffingsambtenaar van de gemeente Tytsjerksteradiel en de gebruiker van een verpleeg- en verzorgingshuis was (onder meer) in geschil of delen van verpleeg- en verzorgingshuis als woondelen in de zin van artikel 220e Gemeentewet waren aan te merken. De rechtbank te Leeuwarden heeft overwogen:(74)

De vastgestelde feiten, in hun onderling verband en samenhang beschouwd, leiden de rechtbank tot het oordeel dat eiseres, zowel in het verpleeghuisgedeelte als in het verzorgingshuisgedeelte, een vorm van met verzorging en begeleiding omgeven huisvesting biedt aan mensen die niet meer in staat zijn (volledig) zelfstandig te wonen. De intensiteit van de geboden verzorging en begeleiding is daarbij afhankelijk van de ondersteuningsbehoeften van de individuele bewoners, waarbij voor eiseres het uitgangspunt is - zie 1.12 - dat de bewoners een zo normaal mogelijk leven kunnen leiden. Alle bewoners beschikken over eigen sanitaire voorzieningen en een eigen, afsluitbare, zitslaapkamer, die naar eigen wens en met eigen meubilair kan worden ingericht. (Familie)bezoek kan vrijelijk worden ontvangen en desgewenst assisteren in de zorg of in het huishouden. De bewoners van het verpleeghuisgedeelte zijn, gezien hun psychogeriatrische beperkingen, in het algemeen meer op zorg aangewezen dan de bewoners van het verzorgingshuisgedeelte, desondanks worden zij door de medewerkers van eiseres gestimuleerd om te participeren in de huishoudelijke activiteiten binnen de woningen. De bewoners van het verzorgingshuisgedeelte zijn, in meerdere of mindere mate, nog in staat hun eigen huishouding te voeren. Ten aanzien van de bewoners van het verpleeghuisgedeelte staat tussen partijen vast dat zij duurzaam in het tehuis verblijven. Op grond van de stukken van het geding acht de rechtbank niet aannemelijk dat het verblijf van de bewoners van het verzorgingshuisgedeelte niet duurzaam zou zijn.

Naar het oordeel van de rechtbank volgt uit overweging 3.3 dat aan het wonen in de appartementen van het verzorgingsgedeelte en in de woningen van het verpleeggedeelte zodanig gestalte wordt gegeven, dat daardoor in die ruimtes het gebruik voor woondoeleinden door bewoners dermate overheersend is aan het gebruik door de verzorgers, dat de desbetreffende delen van het verpleeghuis in hoofdzaak tot woning dienen. De rechtbank acht aannemelijk dat de gangen waaraan de appartementen zijn gelegen en het overdekte gangenstelsel dat de woningen van het verpleeghuisgedeelte met elkaar verbindt gedeelten zijn die in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden, aangezien deze door bewoners en hun bezoek worden gebruikt om de woningen en appartementen te bereiken.

Door verweerder is gesteld dat een beroep op een zorginstelling wordt gedaan omdat mensen persoonlijke belemmeringen hebben die maken dat het niet mogelijk is om vrijelijk te wonen. De rechtbank kan zich niet vinden in deze stelling. De wijze van wonen van de bewoners van het tehuis wordt weliswaar beïnvloed door hun fysieke en/of psychogeriatrische beperkingen en zal daardoor verschillen van de wijze van wonen van mensen zonder dergelijke beperkingen, maar dat heeft naar het oordeel van de rechtbank niet tot gevolg dat de bewoners, binnen de mogelijkheden van hun beperkingen, niet meer vrijelijk zouden kunnen wonen.

De rechtbank te Amsterdam oordeelde met betrekking tot een verpleeghuis:(75)

De rechtbank is van oordeel dat de als zodanig door eiseres aangemerkte delen van het verpleegtehuis niet in hoofdzaak dienen als woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Hierbij neemt de rechtbank het volgende in aanmerking. De rechtbank onderschrijft de stelling van eiseres dat het verpleegtehuis voor de meerderheid van de bewoners een woonfunctie heeft. Van belang hierbij is dat bewoners geen woning elders hebben en permanent in het verpleeghuis verblijven. Bij de woonfunctie past het dat mensen in beperkte mate zeggenschap hebben over de inrichting van hun kamer en dat er huiskamers in het verpleegtehuis zijn waar zij elkaar kunnen ontmoeten, bezoek kunnen ontvangen en waar gelegenheid is voor ontspanning. Tevens past het bij het woonaspect dat bewoners, voor zover dit mogelijk is, zoveel mogelijk bewegingsvrijheid hebben binnen het verpleegtehuis. De vraag is echter of dit ertoe leidt of de onderhavige delen van het verpleeghuis in hoofdzaak dienen als woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden, welke vraag, zoals hiervoor al aangegeven, ontkennend moet worden beantwoord. De rechtbank acht hiervoor de volgende omstandigheden bepalend. Allereerst worden de bewoners van het verpleegtehuis, gelet op het aantal uren verzorging dat zij ontvangen, zeer intensief verzorgd en verpleegd door het vierentwintig uur per dag aanwezige verplegend personeel in het verpleegtehuis. Gezegd kan worden dat in de kamers van het verpleegtehuis het element verpleging en verzorging een zeer grote rol speelt. Voorts verbleef in 2006 het overgrote deel van de bewoners van het verpleegtehuis, namelijk 220 van de 250 bewoners, in kamers voor meerdere personen. Dit is anders dan het geval is in bijvoorbeeld studentenhuizen of woongroepen, waar bewoners ook bepaalde ruimtes delen, maar in ieder geval over een afzonderlijk en veelal af te sluiten privégedeelte (bijvoorbeeld een slaapkamer) beschikken. In het onderhavige verpleegtehuis beschikt het merendeel van de bewoners niet over een afzonderlijk privégedeelte maar wordt de leefruimte, die niet afsluitbaar is, vierentwintig uur per dag gedeeld met andere bewoners. Bovendien hebben de bewoners niet zelf de keuze met wie zij een kamer delen. De rechtbank is van oordeel dat, om te kunnen spreken van in hoofdzaak wonen, er sprake moet zijn van een bepaalde mate van zeggenschap over de eigen woonomgeving en privacy binnen die woonomgeving. Deze zeggenschap en privacy zijn echter gelet op het voorgaande zo gering dat ook op grond hiervan niet gesproken kan worden van in hoofdzaak wonen. Tot slot kent de rechtbank enige betekenis toe aan het feit dat voor een deel van de mensen die in het verpleegtehuis verblijven er niet of nauwelijks sprake is van een woonfunctie. Voor de personen die revalideren is het verblijf slechts tijdelijk en ook voor de zeer zware gevallen, die in feite alleen nog maar verpleegd worden, is de woonfunctie minimaal.

Het gerechtshof te Amsterdam moest beoordelen of delen van een verpleeghuis in hoofdzaak tot woning dienden dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Het gerechtshof heeft overwogen:(76)

Vaststaat (zoals namens belanghebbende ter zitting in hoger beroep is gesteld en het Hof aannemelijk acht) dat in het verpleeghuis slechts zorgbehoevenden verblijven die ook een bepaalde mate van verpleging nodig hebben en met een zwaardere indicatie zijn geïndiceerd (minimaal zorgzwaarte-pakket vier) dan enkel een zorgindicatie. Gelet hierop is het Hof van oordeel dat de verpleging van de zorgbehoevenden voorop staat en dat dit aspect niet alleen voor het verpleeghuis, maar ook voor de zorgbehoevenden de hoofdfunctie vormt.

In het licht van het hiervoor onder 4.5 overwogene zijn de door belanghebbende aangevoerde omstandigheden die duiden op een woonfunctie, waaronder de mogelijke duurzaamheid van het verblijf in het verpleeghuis, de vrijheid om de woon-/slaapkamers naar eigen smaak aan te kleden, de (beperkte) mogelijkheid tot het afsluiten van deze kamers en het ontvangen van bezoek, van onvoldoende gewicht om te kunnen concluderen dat sprake is van delen die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel hoofdzakelijk dienstbaar zijn aan woondoeleinden.

Het gerechtshof te 's-Gravenhage (nevenzittingsplaats 's-Hertogenbosch) heeft ten aanzien van een 'woon-zorgcomplex' geoordeeld:(77)

In zijn arrest van 16 november 2007, nr 40 847, BNB 2008/24, LJN AZ9075 heeft de Hoge Raad onder andere geoordeeld dat de enkele omstandigheid dat in een verpleeghuis het wonen gecombineerd is met een andere functie die in wezen - voor het verpleeghuis als geheel beschouwd - de hoofdfunctie vormt, niet uitsluit dat delen van de onroerende zaak op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden in de zin van voormelde bepaling. Bij arrest van dezelfde datum, nr 40 606, BNB 2008/23, LJN AZ8976, heeft de Hoge Raad in gelijke zin geoordeeld ten aanzien van een verzorgingstehuis; de verzorgingsfunctie van een verzorgingstehuis sluit niet uit dat delen van de onroerende zaak op zichzelf beschouwd tot woning dienen dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. In de procedures die geleid hebben tot de hiervoor vermelde arresten was in geschil het antwoord op de vraag of het verpleeg- respectievelijk verzorgingstehuis was aan te merken als woning of niet-woning, anders gezegd het geschil betrof de tariefindeling voor de onroerendezaakbelasting.

Anders dan de Heffingsambtenaar betoogt (verweerschrift in hoger beroep, pagina 4, punt 4), acht het Hof de onder 4.3 vermelde oordelen van de Hoge Raad van overeenkomstige toepassing bij de beoordeling van de woondelenvrijstelling als bedoeld in artikel 220e van de Gemeentewet. Daarbij merkt het Hof op dat het criterium dat wordt gehanteerd bij de woondelenvrijstelling minder zwaar is dan het criterium dat dient voor de kwalificatie als woning of als niet-woning. Vermindering van de heffingsmaatstaf kan immers worden verkregen voor gedeelten van de onroerende zaak die (slechts) in hoofdzaak, dat wil zeggen voor 70% of meer, dienen tot woning of dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Gelet op het voorgaande is het Hof van oordeel dat de 24-uurs zorg noch de indicatie 'zorg met verblijf' in de weg hoeft te staan aan het in aanmerking nemen van een woondelenvrijstelling (vgl. Hoge Raad 10 februari 2012, nr 10/05194, LJN BV3270).

Het verblijf in een woon-zorgcomplex als het onderhavige kan worden beschouwd als behorend bij een bepaalde levensfase waarin men voor het dagelijks functioneren is aangewezen op hulp en zorg van anderen, afhankelijk van de geestelijke en lichamelijke conditie waarin men verkeert. Een dergelijk verblijf is niet bedoeld als tijdelijk in die zin dat betrokkenen na een behandeling of periode van verpleging naar andere woonruimte verhuizen of terugkeren naar elders aangehouden woonruimte. Naar het oordeel van het Hof is er wat woonfunctie betreft geen duidelijk verschil tussen diegenen die 'op zichzelf' blijven wonen en alle hulp, verpleging en verzorging inkopen en diegenen die opteren voor verblijf in een complex waar alle hulp, verpleging en verzorging reeds aanwezig is. Weliswaar wordt in het laatste geval een zekere mate van privacy opgegeven, maar het Hof acht dit niet van zodanig gewicht dat daarmee geen, of een aan de verzorging ondergeschikte, woonfunctie aanwezig is te achten.

In A [het woon-zorgcomplex, RIJ] wordt gestreefd naar het waarborgen van de privacy van de bewoners. Zo beschikt iedere bewoner over een afzonderlijke en afsluitbare wooneenheid met eigen sanitair en keukenblok. De inrichting van de wooneenheid geschiedt door de bewoner zelf. Verder staat het vrij in de eigen wooneenheid bezoek te ontvangen, een huisdier te houden en desgewenst te roken. In de praktijk blijken hierop beperkingen te bestaan die zijn ingegeven door veiligheidsoverwegingen en/of de noodzaak dat het personeel onbelemmerd moet kunnen werken en niet belast kan worden met taken als het verzorgen van dieren of extra schoonmaakwerkzaamheden. In zoverre moet de Heffingsambtenaar worden toegegeven dat, afhankelijk van de mate van verzorging en verpleging die noodzakelijk is, afbreuk wordt gedaan aan de privacy, maar zoals onder 4.5 reeds is vermeld, acht het Hof dit niet van zodanige betekenis dat hierdoor de woonfunctie niet (langer) aanwezig kan worden geacht.

Gelet op het onder 4.5 en 4.6 overwogene heeft de onroerende zaak naar het oordeel van het Hof in de eerste plaats de functie van woon- en verblijfsruimte voor de bewoners, ook al wordt, desgewenst, zorg verleend.

Voor zover de Heffingsambtenaar met hetgeen hij ter zitting heeft aangevoerd heeft bedoeld dat - in ieder geval - de zorg op de gesloten psychogeriatrische afdeling (22 wooneenheden) op de begane grond en de somatische verpleegafdeling (8 wooneenheden) op de eerste verdieping van de linkervleugel, meer dan 30% bedraagt en dat in zoverre niet gesproken kan worden van gedeelten van de onroerende zaak die in hoofdzaak tot woning dienen dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden, overweegt het Hof dat hetgeen onder 4.5 en 4.6 is overwogen eveneens heeft te gelden voor de psychogeriatrische afdeling en de somatische verpleegafdeling. Voor diegenen die in hoge mate zijn aangewezen op hulp, zorg en toezicht is er veelal geen andere optie dan een permanent verblijf in een verpleeghuis of verpleegafdeling in een complex als het onderhavige. Ook ten aanzien van deze afdelingen geldt naar het oordeel van het Hof dat de woonfunctie zodanig overheerst dat deze hoofdzakelijk tot woning dienen dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dat op deze afdelingen nog meer beperkingen van de zelfstandigheid en privacy zullen zijn is inherent aan de lichamelijke en geestelijke conditie van deze bewoners, maar laat onverlet dat de wooneenheden in de eerste plaats de functie hebben van woon- en verblijfsruimte voor de bewoners. Het feit dat in die ruimte in meer of mindere mate een intensieve zorgverlening plaatsvindt, maakt dat niet anders.

Het gerechtshof Amsterdam heeft in een zaak over de aanwezigheid van woondelen in een verpleeghuis geoordeeld:(78)

Vaststaat dat in het in geschil zijnde deel van [Y] [het verpleeghuis, RIJ] alleen ouderen kunnen verblijven die hiervoor een indicatie hebben. Zij kunnen niet meer zelfstandig wonen en hebben behoefte aan intensieve begeleiding, uitgebreide of (zeer) intensieve verzorging en verpleging. Voor ouderen die tijdens hun verblijf meer behoefte krijgen aan (medische) zorg en verpleging, is deze aanwezig. In [Y] is 24 uur per dag personeel aanwezig om de zorg te verlenen. Verder zijn de eenpersoonskamers in hoofdzaak bestemd om te slapen en zorgbehoevenden hebben geen beschikking over een eigen douche en/of toilet. Uit deze feiten en omstandigheden leidt het Hof af dat voor het in geschil zijnde deel van 31,7% van het bruto vloeroppervlak, gelegen in de hoogbouw van [Y] de verzorging- en verpleegfunctie zozeer overheersend is dat de woonfunctie daaraan ondergeschikt is en daarin opgaat.

In het licht van het hiervoor onder 5.4 overwogene zijn de door belanghebbende aangevoerde omstandigheden die duiden op een woonfunctie, waaronder de duurzaamheid van het verblijf in [Y], de omstandigheid dat iemand zich kan doen inschrijven in de gemeentelijke basisadministratie (GBA) op het adres van [Y], de (beperkte) mogelijkheid tot het afsluiten van de slaapkamers en het ontvangen van bezoek, van onvoldoende gewicht om te kunnen oordelen dat sprake is van delen die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel hoofdzakelijk dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Ook de stelling van belanghebbende dat degenen die in [Y] verblijven, daar feitelijk wonen omdat zij doorgaans elders geen woning meer hebben, slaagt niet. Aan de functie van het in geding zijnde gedeelte van [Y], te weten verzorging en verpleging, komt naar het oordeel van het Hof doorslaggevende betekenis toe.

Belanghebbende pleit er in hoger beroep voor om aan de hand van een objectieve toets op basis van het aantal zorguren per dag met inachtneming van de zorgzwaartepakketten, te beoordelen of in overheersende mate sprake is van wonen. Volgens belanghebbende bedraagt het aantal zorguren ten opzichte van een verblijf van 24 uur per dag, slechts 12 à 13 procent en is objectief gezien het verplegen ondergeschikt aan het wonen. Het Hof is van oordeel dat deze toetst niet als uitgangspunt kan worden genomen. Belanghebbende gaat er ten onrechte aan voorbij dat tijdens het verblijf 24 uur per dag verpleging aanwezig en beschikbaar is indien noodzakelijk. Het gemiddelde aantal zorguren, zoals volgt uit de zorgzwaartepakketten, is daarom te beperkt om te beoordelen wat de overheersende functie is van het verblijf in [Y].

In een 'multifunctioneel zorgcentrum voor ouderen' in de gemeente Amsterdam, bevonden zich zowel 'verzorgingsappartementen' als 'verpleegkamers'. Op de verpleegafdeling werden alleen ouderen opgenomen met ernstige somatische aandoeningen. Bij de rechtbank was ten eerste in geschil of de onroerende zaak in hoofdzaak tot woning dient als bedoeld in artikel 220a Gemeentewet. In dat kader moest de rechtbank beoordelen of de verpleegkamers tot woning dienden dan wel volledig dienstbaar waren aan woondoeleinden:(79)

De rechtbank is in voornoemde uitspraak vervolgens tot de conclusie gekomen dat de 'verzorgingsappartementen', de 'verpleegkamers' en de gemeenschappelijke ruimten in hoofdzaak dienden tot woning, zodat de heffingsmaatstaf voor de gebruikersbelasting met de waarde van deze ruimten moest worden verlaagd. Tegen dit oordeel, met uitzondering van de 'verzorgingsappartementen', is de Heffingsambtenaar van de gemeente Amsterdam in hoger beroep gegaan. Het gerechtshof te Amsterdam heeft overwogen:(80)

Hof stelt vast - zoals namens belanghebbende in beroep is gesteld en het Hof aannemelijk acht - dat op de verpleegafdeling slechts ouderen kunnen verblijven die ook een bepaalde mate van verpleging nodig hebben. Op de verpleegafdeling is 24 uur per dag personeel aanwezig om deze zorg te verlenen. Verder zijn de eenpersoonskamers in deze afdeling in hoofdzaak bestemd om te slapen en hebben de zorgbehoevenden geen beschikking over een eigen douche/badkamer en/of toilet. Uit deze feiten en omstandigheden leidt het Hof af dat voor de verpleegkamers op de vierde verdieping van de onroerende zaak de verpleegfunctie zozeer overheersend is dat de woonfunctie daaraan ondergeschikt is en daarin opgaat.

In het licht van het hiervoor onder 5.4 overwogene zijn de door belanghebbende aangevoerde omstandigheden die duiden op een woonfunctie, zoals een eigen brievenbus en kamernummer, de vrijheid om de verpleegkamers naar eigen smaak aan te kleden, de (beperkte) mogelijkheid tot het afsluiten van deze kamers en het ontvangen van bezoek, van onvoldoende gewicht om te kunnen concluderen dat sprake is van delen die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Ook de stelling van belanghebbende dat degenen die op de verpleegafdeling verblijven, daar feitelijk wonen omdat zij doorgaans elders geen woning meer hebben, slaagt niet. Aan de functie van het in geding zijnde gedeelte van de onroerende zaak, te weten verpleging, komt naar het oordeel van het Hof doorslaggevende betekenis toe.

Het Hof stelt voorop dat bij de beantwoording van de vraag of de hiervoor genoemde ruimtes in hoofdzaak dienen tot woning dan wel in hoofdzaak dienstbaar zijn aan woondoeleinden moet worden aangesloten bij (de aard van) het medegebruik van de gezamenlijke ruimtes.

Belanghebbende heeft onweersproken gesteld dat het restaurant uitsluitend door de bewoners, derhalve niet door het verzorgend en/of verplegend personeel, wordt gebruikt als ruimte om maaltijden te nuttigen. De heffingsambtenaar heeft met hetgeen hij heeft aangevoerd en overgelegd onvoldoende aannemelijk gemaakt dat verzorging in deze ruimte de primaire functie is. Er is overigens ook geen enkele aanwijzing dat in deze ruimte ook verzorging wordt geboden. Het restaurant moet naar het oordeel van het Hof derhalve worden aangemerkt als een deel van de onroerende zaak dat in hoofdzaak dienstbaar is aan woondoeleinden, waaraan niet afdoet dat zich de situatie kan voordoen dat het eten door het personeel wordt geserveerd.

De keuken is een deel van de onroerende zaak dat gelet op de grote mate van zelfstandigheid van de bewoners, in hoofdzaak dienstbaar is aan woondoeleinden, omdat naar maatschappelijke opvattingen het gebruikelijk is dat een dergelijke faciliteit in een woonruimte aanwezig is. Aan het vorenstaande doet niet af dat in de keuken de maaltijden worden bereid door personeel van belanghebbende.

De gangen grenzend aan de verzorgingsappartementen zijn volledig dienstbaar aan woondoeleinden indien en voor zover zij leiden naar ruimtes die dienen tot woning dan wel volledig dienstbaar zijn aan woondoeleinden. Dit is het geval voor alle gangen in de onroerende zaak die leiden naar de verzorgingsappartementen. Het gezamenlijke standpunt van partijen dat de verzorgingsappartementen een woonfunctie hebben leidt ertoe dat de gangen deze kwalificatie moeten volgen, nu de verzorgingsappartementen niet via een andere weg te bereiken zijn.

Ten aanzien van de gang, toiletten, douches, badkamers en huiskamers welke grenzen aan de verpleegappartementen geldt dat (de aard van) het medegebruik van deze ruimtes niet in hoofdzaak dienstbaar is aan woondoeleinden. Op de verpleegafdeling kunnen slechts ouderen verblijven die ook een bepaalde mate van verpleging krijgen. Dit brengt mee dat ten aanzien van de gemeenschappelijke ruimtes die behoren bij de verpleegappartementen de verpleegfunctie overheersend is.

Van der Burg annoteerde bij voornoemde uitspraak in NTFR:(81)

De redactie Vakstudie Nieuws annoteerde bij voornoemde uitspraak:(82)

De in voornoemde annotatie aangehaalde 'andere lijn' van het Hof Arnhem betreft:(83)

Voor het antwoord op de vraag of delen van de onroerende zaak in hoofdzaak tot woning dienen dan wel in hoofdzaak aan woondoeleinden dienstbaar zijn, komt naar het oordeel van het Hof doorslaggevende betekenis toe aan het feitelijk gebruik van die delen. Anders dan de Ambtenaar kennelijk verdedigt, gelet op zijn ter zitting ingenomen stelling onder verwijzing naar de oorspronkelijke bouwtekening van het zorgcentrum, is de omstandigheid dat aanvankelijk ook vierpersoonskamers in het complex aanwezig waren en het geheel bouwtechnisch niet of nauwelijks van bijvoorbeeld een ziekenhuis valt te onderscheiden, niet van doorslaggevend belang.

Belanghebbende heeft gesteld dat de slaapkamers, de voor de bewoners bestemde sanitaire ruimten, de gezamenlijke woonkamer en de keuken moeten worden aangemerkt als delen van de onroerende zaak die in hoofdzaak dienen tot woning dan wel aan woondoeleinden dienstbaar zijn. Het Hof acht deze stelling aannemelijk. Het Hof neemt daarbij in aanmerking dat, zoals ook blijkt uit het informatieboekje en de gegeven toelichting op de gang van zaken in het zorgcentrum, sprake is van onderdelen van de onroerende zaak die voor de bewoners eenzelfde functie hebben als in een woning (wassen, slapen, eten, recreëren en andere vormen van dagbesteding). Voorts acht het Hof van belang dat sprake is van een duurzaam verblijf van de bewoners in het zorgcentrum, dat zij geen ander hoofdverblijf tot hun beschikking hebben, dat zij ingeschreven zijn in de gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens op het adres van het zorgcentrum en dat zij, zij het spaarzaam, hun kamer kunnen inrichten met persoonlijke bezittingen. Anders gezegd: naar de omstandigheden beoordeeld wonen de bewoners in het zorgcentrum.

De andersluidende opvatting van de Ambtenaar, inhoudende dat de bewoners van het zorgcentrum nergens wonen in eigenlijke zin, acht het Hof onjuist en niet in overeenstemming met hetgeen ook volgens spraakgebruik onder wonen wordt verstaan. Gelet op het door belanghebbende geschetste, en door het Hof aannemelijk geachte, gebruik van de hiervoor genoemde gedeelten van de onroerende zaak acht het Hof aannemelijk dat de woonfunctie daarvan zeer sterk overheersend is ten opzichte van de verzorgingsfunctie. Van een verpleegfunctie in de zin van heelkundige hulp is in het onderhavige geval geen sprake, behoudens de situatie van opname in een ziekenkamer doch die ruimten zijn door belanghebbende niet aangemerkt als woonruimte of hoofdzakelijk dienstbaar aan woondoeleinden. Dat de bewoners slechts medegebruikers zijn van de hier bedoelde gedeelten van de onroerende zaak doet aan het vorenstaande niet af (vgl. HR 10 februari 2012, nr. 10/05194, LJN BV3270). Dat de bewoners niet meer zelfstandig kunnen wonen doch steeds zorg en toezicht nodig hebben bij het wassen, aan- en uitkleden en het gebruiken van de maaltijd, doet daaraan evenmin af. Naar het oordeel van het Hof is de verzorgingsfunctie van de onderhavige ruimten niet meer dan complementair aan de woonfunctie. Het gelijk is derhalve aan belanghebbende.

In een geschil dat heeft geleid tot een uitspraak van de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State ging het om de verlening van een bouwvergunning. Drie panden zouden volgens het bouwplan intern worden verbouwd tot twee wooneenheden ten behoeve van bewoners met een verstandelijke beperking. Ingevolge het ter plaatse geldende bestemmingsplan rustte op het perceel de bestemming 'Woondoeleinden'. De vraag was of het beoogde gebruik na verbouwing in overeenstemming was met het bestemmingsplan. De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State heeft overwogen:(84)

Zoals de Afdeling eerder heeft overwogen (uitspraak van 30 mei 2012 in zaak nr. 201111253/1/A1), dient bij toetsing van een bouwplan aan een bestemmingsplan niet slechts te worden bezien of het bouwwerk overeenkomstig de bestemming kan worden gebruikt, maar dient mede te worden beoordeeld of het bouwwerk ook met het oog op zodanig gebruik wordt opgericht. Dit houdt in dat een bouwwerk in strijd met de bestemming moet worden geoordeeld indien redelijkerwijs valt aan te nemen dat het bouwwerk uitsluitend of mede zal worden gebruikt voor andere doeleinden dan die waarin de bestemming voorziet. Zoals voorts volgt uit de jurisprudentie van de Afdeling (onder meer de uitspraak van 12 oktober 2011 in zaak nr. 201102323/1/H1 en 201102324/1/H1 en van 25 november 2009 in zaak nr. 200906428/1/H1), kunnen, naast zelfstandige bewoning door een gezin ook minder traditionele woonvormen in overeenstemming zijn met de bestemming "Woondoeleinden", mits sprake is van nagenoeg zelfstandige bewoning en een zekere mate van verbondenheid tussen de bewoners.

Uit de stukken en het verhandelde ter zitting is gebleken dat de panden zullen worden gebruikt voor de huisvesting van twee groepen van zes personen met een verstandelijke beperking en gemiddeld zorgzwaartepakket drie, hetgeen inhoudt dat zij sociaal beperkt zelfstandig functioneren. De bewoning geschiedt op vrijwillige basis en in beginsel voor onbepaalde tijd, zij het dat de bewoners een CIZ-indicatie gebaseerd op 24 uur zorg per dag nodig hebben om toegelaten te worden in de woonvorm. Ter zitting is door Amerpoort onweersproken gesteld dat de huidige bewoners reeds tien jaren in de panden wonen. Voorts is voldoende aannemelijk gemaakt dat in die periode geen verloop in de bewonersgroep heeft plaatsgevonden. De bewoners geven, met ondersteuning en begeleiding, zoveel mogelijk zelf vorm en inhoud aan hun leven. De mate van ondersteuning en begeleiding is afhankelijk van de desbetreffende bewoner en betreft de dagelijkse bezigheden van de bewoners, zoals, indien door de bewoners gewenst, verlenen van hulp bij het opstellen van een boodschappenlijstje of het koken of het controleren van de hygiënische staat van het sanitair. De bewoners behoeven geen verzorging of therapie en functioneren zoveel mogelijk zelfstandig. De bewoning maakt geen deel uit van een verplicht begeleidings- of behandelingstraject. Gedurende een groot gedeelte van de dag verblijven de bewoners op een werk- of dagbestedingslocatie. Aldus ligt de nadruk van het verblijf in de panden op nagenoeg zelfstandige bewoning en niet op zorg.

Van Alsemgeest schrijft:(86)

En:(87)

Van den Ban schrijft in reactie op voornoemd artikel:(88)

Van Alsemgeest schrijft:(89)

Van den Ban schrijft:(90)

In zijn conclusie van 4 februari 2010 schrijft A-G Van Ballegooijen:

Aan de begrippen een deel in artikel 220f, lid 8, Gemeentewet en een gedeelte in artikel 220e Gemeentewet dient mijns inziens dezelfde uitleg te worden gegeven. Bij deze begrippen geldt naar mijn mening niet het vereiste dat het een zelfstandig gedeelte als bedoeld in artikel 16 Wet WOZ betreft. Voor een andersluidende stelling valt aan de tekst van Gemeentewet en zijn geschiedenis geen argument te ontlenen. (...)

Bij de verdeling van de grond van een verzorgingstehuis in delen, zoals hier bedoeld, is de functie van de grond het uitgangspunt. Hierbij spelen fysieke, waarneembare afscheidingen en verschillende functies van de grond een rol hetgeen tot een verdeling in bijvoorbeeld ondergrond, parkeerplaats, toegangswegen en tuin kan leiden. (...)

Van Leijenhorst schrijft:(91)

In de Fiscale Encyclopedie De Vakstudie is te lezen:(92)

Het komt mij voor dat het voornaamste verschil tussen de 'delen' van artikel 220a Gemeentewet en de 'gedeelten' van artikel 220e Gemeentewet is gelegen in de te toetsen verhouding tussen de functie als woning en andere functies. In artikel 220e Gemeentewet wordt zowel voor tot woning dienende delen als voor delen die dienstbaar zijn aan woondoeleinden hoofzakelijkheid voorgeschreven (70%). Als een deel dienstbaar is aan woondoeleinden, moet die dienstbaarheid volledig (100%) zijn om te kwalificeren als woondeel in de zin van artikel 220a Gemeentewet. Opvallend is dat hetzelfde artikel niet, althans niet uitdrukkelijk, eist dat een deel volledig dient tot woning.

Uit het arrest van de Hoge Raad van 10 februari 2012(93) is af te leiden dat een andere functie niet geheel afwezig behoeft te zijn om te kunnen (blijven) spreken van een deel dat dient tot woning in de zin van artikel 220a Gemeentewet;(94) de woonfunctie moet dan (ruimschoots) van voldoende van gewicht zijn ten opzichte van andere functies. Uit het arrest lijkt te volgen dat het voldoende is als de woonfunctie van een deel overheersend is ten opzichte van andere functies.(95) Het Hof had geoordeeld dat de woonfunctie dominant was en de zorgfunctie complementair.(96) Een en ander zou naar mijn mening (in ieder geval) moeten betekenen dat zolang andere dan woonfuncties van een bepaald deel geen zelfstandige betekenis hebben,(97) dat deel kan kwalificeren als 'deel dat tot woning dient' in de zin van artikel 220a Gemeentewet.

Er is ook een aantal overeenkomsten tussen artikel 220a en artikel 220e Gemeentewet. In het navolgende bespreek ik daarom ook de voor artikel 220a Gemeentewet aan het woonbegrip gegeven invulling, voor zover die voor artikel 220e Gemeentewet relevant is.

Daarbij merk ik op dat het mijns inziens geen inhoudelijke betekenis heeft dat in artikel 220e Gemeentewet wordt gesproken van 'gedeelten' in plaats van 'delen'. Het komt mij voor dat met de term 'gedeelte' hetzelfde wordt bedoeld als met de in dit kader meer gebruikelijke term 'deel'.(98) Net als voor de 'delen' uit artikel 220a Gemeentewet geldt voor de 'gedeelten' van artikel 220e Gemeentewet naar mijn mening niet de eis van zelfstandigheid.(99) Is een gedeelte van een onroerende zaak zelfstandig, dan zou dat gedeelte immers een afzonderlijk WOZ-object zijn, waarmee is uitgesloten dat het betreffende gedeelte een 'deel' van een ander WOZ-object zou zijn.(100)

In verband met het voorgaande is ten aanzien van grond inmiddels duidelijk dat de ondergrond van een opstal geen van de opstal te onderscheiden deel van een onroerende zaak is. De waarde van de ondergrond moet voor de bepaling van woondelen en de overige delen naar evenredigheid aan die delen worden toegerekend.(101) Het onbebouwde deel van een onroerende zaak is een van de opstal met zijn ondergrond te onderscheiden deel.(102) De onbebouwde grond kan ook bestaan uit verschillende delen; daarvoor is naar mijn mening vereist dat er fysiek verschillende delen te onderscheiden zijn.(103)

Om te beoordelen of een deel van een onroerende zaak een woonfunctie heeft, moet worden aangesloten bij het feitelijk gebruik dat van dat deel gemaakt wordt.(104) Omdat 'wonen' veelal niet slechts in één deel van een object plaatsvindt, moet mijns inziens worden beoordeeld of 'wonen' één van de functies van het WOZ-object als geheel is.(105) Naar mijn mening kan pas sprake zijn van 'wonen' als de 'bewoners' duurzaam in het object verblijven(106) en in het object minimaal kunnen beschikken over basisvoorzieningen,(107) zoals een slaapgelegenheid, sanitair en een kookgelegenheid. Andere omstandigheden kunnen weliswaar wijzen op een woonfunctie, maar zijn mijns inziens niet noodzakelijk om te kunnen (blijven) spreken van wonen.(108) Voorbeelden zijn de afsluitbaarheid van kamers,(109) de vrijheid om kamers naar eigen smaak in te richten(110) en het vrijelijk mogen ontvangen van bezoek.(111)

Ook als bijbehorende voorzieningen worden gedeeld kan er in een bepaald deel van een onroerend object worden gewoond.(112) Dat maak ik op uit het feit dat in de wetsgeschiedenis is opgemerkt dat ook onzelfstandige eenheden als studentenwoningen, waar het niet ongebruikelijk is voorzieningen te delen, onder het begrip 'woning' vallen. Om van een woondeel te kunnen spreken is naar mijn mening dan ook niet vereist dat het deel zelf beschikt over ten minste één noodzakelijke basisvoorziening.(113) Een 'eigen' woonkamer kan aldus kwalificeren als een deel dat (in hoofdzaak) tot woning dient, ook al is in dat deel geen basisvoorziening aanwezig.

Is vastgesteld dat er in een object dat als geheel genomen niet kwalificeert als woning deels wel wordt gewoond, dan zal vervolgens moeten worden nagegaan welke delen (mede) 'dienen tot woning' dan wel (mede) 'dienstbaar zijn aan woondoeleinden'.

Het komt mij voor dat delen die door bewoners worden gebruikt voor woondoeleinden, tenminste gedeeltelijk een woonfunctie hebben en daarom in principe kunnen kwalificeren als 'woondelen' in de zin van artikel 220e Gemeentewet.(114) Maar als een bepaald deel niet in gebruik bij de bewoners voor een woonfunctie, zoals een keuken waarin alleen door het personeel maaltijden worden bereid of een kantoorruimte, is dat geen 'woondeel'.(115)

Dat er in een deel wordt gewoond, brengt nog niet dadelijk met zich mee dat er sprake is van een woondeel in de zin van artikel 220e Gemeentewet. De vraag is namelijk of ook is voldaan aan de eis dat het deel ten opzichte van andere functies hoofdzakelijk wordt gebruikt voor woondoeleinden.(116)

Meer specifiek met betrekking tot de heden ten dage in vele vormen bestaande verzorgings- en verpleeghuizen ligt de vraag voor aan de hand van welke maatstaven moet worden beoordeeld of een ruimte, die zowel een woon- als een verzorgings- en/of verpleegfunctie heeft,(117) in hoofdzaak (=70%) dient tot woning.

In de aangehaalde jurisprudentie van de Hoge Raad is met name aangegeven welke omstandigheden niet relevant zijn. Zo is niet van belang in hoeverre bewoners de vrijheid hebben om op de eigen kamer te verblijven.(118) Daarin ligt mijns inziens besloten dat niet van belang is of de bewoners in staat blijven de regie over hun eigen leven te voeren.(119) Het ontbreken van een kookvoorziening is niet doorslaggevend.(120) Ik meen dat er thans behoefte is aan het stellen van heldere (positieve) criteria van de kant van de Hoge Raad.

In de lagere rechtspraak is inmiddels een variëteit aan criteria voorbijgekomen. In sommige gevallen wordt alleen geoordeeld dat de woonfunctie (niet) overheerst, zonder uit te leggen waarom.(121) In andere gevallen werd geoordeeld dat de woonfunctie (niet) overheerst omdat de ruimte (onder meer) al dan niet:

Uit de jurisprudentie van de Hoge Raad kan mijns inziens worden opgemaakt dat voor de beantwoording van de vraag of een deel van een verpleeghuis dient tot woning, onderscheid moet worden gemaakt tussen de 'eigen kamers' en de gezamenlijke ruimten.(129)

In een 'eigen kamer', waarin zowel wordt gewoond als enige mate van zorg wordt verleend, is de intensiteit van de zorg(130) mijns inziens beslissend voor het antwoord op de vraag of de woonfunctie zodanig overheerst dat de ruimte in hoofdzaak (=70%) dient tot woning.

De 'mate van zorg' is evenmin als 'wonen' makkelijk in een percentage uit te drukken. Dat bemoeilijkt de onderlinge percentuele vergelijkbaarheid tussen de 'mate van zorg' en 'wonen'. Ik denk dan ook dat (zuiver) percentuele benaderingen hier niet zullen werken.

De vraag is vervolgens aan de hand van welk criterium dan wel kan worden bepaald of 'eigen kamers' 'in de hoofdzaak tot woning dienen'. Ik zou willen aansluiten bij de maatstaf als aangelegd door het gerechtshof te 's-Gravenhage (nevenzittingsplaats 's-Hertogenbosch)(131): beslissend is of er een duidelijk verschil is tussen diegenen die 'op zichzelf' blijven wonen en alle hulp, verpleging en verzorging inkopen en diegenen die opteren voor verblijf in een complex waar alle hulp, verpleging en verzorging reeds aanwezig zijn.(132) Zolang dat verschil er niet is, kiezen de bewoners uit vrije wil om, in welke vorm dan ook, gezamenlijk te gaan wonen met mensen met gelijke behoeften voor wat betreft verzorging.(133)

Woont iemand ergens omdat het voor hem of haar door de intensiteit van de benodigde zorg naar maatschappelijke maatstaven onmogelijk is om op zichzelf te wonen,(134) dan bestaat er geen uit vrije wil te maken keuze.(135) De zorgfunctie gaat dan zodanig overheersen, dat de ruimte niet in hoofdzaak dient tot woning.(136) Het onvrijwillig delen van de 'eigen kamer' kan mijns inziens een aanwijzing zijn dat er niet vrijwillig wordt geopteerd voor verblijf in een complex. Een aanwijzing kan mijns inziens ook zijn gelegen in de omstandigheid dat een bepaalde 'eigen kamer' niet is uitgekozen door de bewoner, maar is toegewezen door de leiding in verband met de organisatie van verzorging en verpleging.

Voor gezamenlijke ruimten, zoals een gezamenlijke huiskamer of gezamenlijk sanitair, geldt niet zonder meer hetzelfde als voor de 'eigen kamers'.(137) Het gebruik van de gezamenlijke ruimten stemt namelijk niet bij voorbaat overeen met het gebruik van de eigen kamers.(138) Soms wordt een gezamenlijke ruimte niet alleen voor woondoeleinden gebruikt door bewoners van woondelen, maar ook voor andere doeleinden dan woondoeleinden,(139) door degenen die verblijven in niet-woondelen of door medewerkers.(140) Ook bijvoorbeeld gezamenlijk sanitair kan zowel door bewoners van woondelen als door anderen gebuikt worden.

Indien een gezamenlijke ruimte wordt gebruikt voor woondoeleinden door bewoners van woondelen alsmede door daarin aanwezig personeel uitsluitend om daar, evenals in de eigen kamers, enige mate van zorg te verlenen, dan geldt mijns inziens voor die gezamenlijke ruimte hetzelfde als voor de eigen kamers.(141)

Ook hier is het ene type gebruik ten opzichte het andere type gebruik vaak moeilijk in percentages uit te drukken, zoals bij 'zorg' in de vorm van hand- en spandiensten en kleine dienstverlening, ten opzichte van als verpleging aan te merken bijstand.

Wat is in een bepaalde situatie overheersend? Een gezamenlijke ruimte kan in voorkomend geval namelijk deels worden gebruikt door bewoners waaraan, net als in de eigen kamers, door het personeel in aanmerkelijke mate zorg wordt verleend, zodat dat gemengde gebruik niet voor 100% kan worden aangemerkt als 'wonen', en daarnaast deels voor andere niet-woondoeleinden. Hoe moet dan worden bepaald of er sprake is van in de hoofdzaak tot woning dienen? Van het (meer dan) hoofdzakelijke maar niet volledige gebruik voor woondoeleinden zal ook het 'niet-woondoeleindenpercentage' mee moeten tellen bij de niet-woondoeleinden van het geheel.

Ik geef drie voorbeelden om het voorgaande te verduidelijken. Voor het gemak ga ik er in de voorbeelden van uit dat alle waarden wel goed in percentages zijn uit te drukken. Een gezamenlijke ruimte die voor 95% in gebruik is voor hoofdzakelijke (stel 70%) woondoeleinden en voor 5% in gebruik is voor niet-woondoeleinden, dient als geheel bezien niet hoofdzakelijk tot woning (70% van 95% = 66,5%). Een gezamenlijke ruimte waarbij de verhouding anders is, kan als geheel bezien wel hoofdzakelijk dienen tot woning, bijvoorbeeld als de ruimte voor 90% in gebruik is voor meer dan hoofdzakelijke (stel 80%) woondoeleinden (80% van 90% = 72%). Een ruimte die voor 60% in gebruik is voor 100% woondoeleinden (ondersteunende verzorging wordt in de ruimte niet geboden), dient niet hoofdzakelijk tot woning (100% van 60% = 60%)

Ook voor deze gecompliceerde situaties moet een maatstaf gelden. Uit overwegingen van uitvoerbaarheid zou ik voor verpleeg- en verzorgingshuizen en daarmee vergelijkbare objecten als regel willen voorstellen dat als bij het gebruik van gezamenlijke ruimten voor woondoeleinden door bewoners van woondelen ondersteunende verzorging wordt geboden, de verhouding wonen-zorg wordt gesteld op 70%-30%, en als er in de ruimte geen ondersteunende verzorging wordt geboden, die verhouding wordt gesteld op 100%-0%.

Een gezamenlijke ruimte, die met ondersteunende verzorging wordt gebruikt voor woondoeleinden (70%-30%) en daarnaast voor andere, niet-woondoeleinden, dient niet in hoofdzaak dient tot woning, omdat het percentage 'wonen' van in zo'n geval per definitie lager is dan 70%.

Indien een gezamenlijke ruimte voor woondoeleinden wordt gebruikt door bewoners van woondelen, zonder dat zij in dat gebruik worden ondersteund door verzorgend personeel (100% wonen),(142) terwijl die ruimte ook wordt gebruikt voor andere, niet-woondoeleinden(143), dan kwalificeert de ruimte voor artikel 220e Gemeentewet mijns inziens als woondeel, als het gebruik voor woondoeleinden door bewoners van woondelen duidelijk overheerst.

Hier diene het volgende. Zowel in artikel 220a Gemeentewet als in artikel 220e Gemeentewet wordt een onderscheid gemaakt tussen 'dienen tot woning' en 'dienstbaar zijn aan woondoeleinden'. Het komt mij voor dat dat onderscheid wordt gemaakt omdat niet altijd uit het gebruik van een deel kan worden opgemaakt of het deel kwalificeert als 'woondeel'. Met het begrip 'dienstbaar aan woondoeleinden' wordt tot uitdrukking gebracht dat ook delen, die gebruikt worden voor functies die zowel in een woning als in een niet-woning niet ongebruikelijk zijn, kunnen worden aangemerkt als 'woondeel'; er wordt niet gewoond, maar de ruimten kunnen wel dienstbaar zijn aan delen waarin gewoond wordt.(144) Te denken valt aan opbergruimten,(145) technische ruimten(146), onbebouwde grond(147) en verkeersruimten.(148) De kwalificatie van die delen volgt naar mijn mening de kwalificatie van het deel waaraan zij dienstbaar zijn.

Is een deel dienstbaar aan meerdere andere delen, dan is het slechts volledig dienstbaar aan woondoeleinden als alle delen waaraan het deel dienstbaar is kwalificeren als woondelen.(149) Evenredige toerekening lijkt mij niet correct.(150) Om uit de maken of een dienstbaar deel in hoofdzaak (=70%) dienstbaar is aan woondoeleinden, zoals artikel 220e Gemeentewet vereist, lijkt mij de meest gerede methode om aan te sluiten bij de verhouding van de oppervlakte van de delen waaraan het deel dienstbaar is.(151) Als regel kan de waarde van de opstal mijns inziens namelijk evenredig worden toegerekend aan de verschillenden delen daarvan, tenzij door de partij die zich daarop beroept aannemelijk wordt gemaakt dat de waarde per vierkante meter uiteenloopt.(152)

Het onbebouwde deel van een onroerende zaak met opstal, zoals een tuin of terras, is mijns inziens in beginsel dienstbaar conform de opstal, tenzij de functie van dat onbebouwde deel zo nauw samenhangt met de functie van een ander deel van de onroerende zaak dat daaraan dezelfde kwalificatie moet worden toegekend.(153)

Ook bij 'dienstbare' delen kunnen gecompliceerde situaties ontstaan. De delen waaraan het 'dienstbare deel' dienstbaar is, zullen namelijk niet altijd uitsluitend woondeel en niet-woondeel zijn.

Een voorbeeld om het voorgaande te verduidelijken. Stel er zijn 10 kamers van bewoners, per kamer 20 m² groot. De kamers dienen hoofdzakelijk tot woning (bijvoorbeeld 80% woonfunctie, 20% zorgfunctie). Er leidt een gang (dienstbaar deel) naar deze 10 kamers. Aan het eind van de gang bevindt zich de personeelspost, een kamer van 50 m² (0% woonfunctie). Is de gang nu in hoofdzaak dienstbaar aan woondoeleinden? Strikt genomen is de gang dienstbaar aan in totaal 250 m², waarvan 4/5 deel voor 80% een woonfunctie heeft en 1/5 deel geen woonfunctie heeft. In verhouding is de gang dus (4/5 x 80%) + (1/5 x 0%)= 64% dienstbaar aan woondoeleinden.(154)

Omdat bij gemengd gebruikte delen, zoals in het bovenstaande voorbeeld de eigen kamers, de percentuele verhouding van het gebruik niet (precies) is vast te stellen, ligt het mijns inziens om redenen van uitvoerbaarheid in de rede om de dienstbare verhouding te berekenen naar het aantal vierkante meters van de (hoofdzakelijke) woondelen, meetelllend voor 100%, en de niet-woondelen, meetellend voor 0%, ongeacht in welke mate de woondelen en niet-woondelen in werkelijkheid dienen tot woning.