Parket bij de Hoge Raad, 22-12-2023, ECLI:NL:PHR:2023:1201, 22/02354

De biologische vader van belanghebbende is in 2017 overleden. Belanghebbende is, krachtens testament, een van zijn erfgenamen. Vanwege de verkrijging in de nalatenschap van zijn biologische vader (hierna ook: erflater) is aan belanghebbende een aanslag erfbelasting opgelegd naar het derdentarief (tariefgroep II van art. 24(1) Successiewet 1956 (SW) voor ‘overige gevallen’, oplopend van 30% tot 40%), waarbij de erfbelastingvrijstelling voor overige verkrijgers van € 2.129 (art. 32(1)4°(f) SW) is toegepast. Als ‘kind’ respectievelijk ‘afstammeling in de rechte lijn’ als bedoeld in de SW kan aanspraak worden gemaakt op een vrijstelling van € 20.209 en een tarief van 10% tot 20%.

Erflater was ten tijde van de geboorte van belanghebbende niet met diens moeder gehuwd, zodat niet van rechtswege een juridische afstammingsband in de zin van het Burgerlijk Wetboek (BW), een ‘familierechtelijke betrekking’, tussen belanghebbende en erflater is ontstaan. Erflater heeft belanghebbende evenmin als kind erkend, omdat de moeder van belanghebbende geen toestemming heeft gegeven voor de erkenning. Later is de moeder gehuwd met een ander dan erflater, die belanghebbende mede heeft opgevoed en heeft erkend. Tussen belanghebbende en de echtgenoot van de moeder is door diens erkenning wel een familierechtelijke betrekking ontstaan. Belanghebbende heeft zowel met erflater als met de echtgenoot family life als bedoeld in art. 8 EVRM (gehad).

Het geschil in cassatie spitst zich toe op de vragen of (i) belanghebbende voor de toepassing van de SW een kind is van erflater, zodat hij voor de verkrijging krachtens erfrecht van erflater recht heeft op de ‘kindvrijstelling’ van art. 32(1)4°(c) SW en of (ii) belanghebbende voor de toepassing van de SW een afstammeling is van erflater, zodat het lagere tarief van tariefgroep I van art. 24(1) SW van toepassing is op diens verkrijging.

In wezen vindt het geschil zijn oorsprong in de regel dat een kind volgens het Nederlandse civiele recht niet meer dan twee ouders kan hebben. Door die ‘twee-ouder-regel’ konden belanghebbende en erflater hun familieband niet formaliseren. Erflater kon belanghebbende niet als kind erkennen, omdat belanghebbende al was erkend door de echtgenoot (zodat hij juridisch al twee ouders had, zie art. 1:204(1)e BW). Evenmin kon belanghebbende het vaderschap van erflater gerechtelijk laten vaststellen, aangezien reeds familierechtelijke betrekkingen met twee ouders, zijn moeder en de echtgenoot, bestonden (1:207(2)a BW).

Ik kom tot de slotsom dat volgens de voornoemde bepalingen van de SW belanghebbende niet kan worden beschouwd als kind respectievelijk afstammeling van erflater. De SW kent niet een eigen definitie van het begrip ‘kind’, zodat voor de uitleg van dat begrip aansluiting moet worden gezocht bij de definitie die daaraan in de AWR wordt gegeven. Volgens art. 2(3)i AWR gaat het erom of belanghebbende een eerstegraads bloedverwant of aanverwant in de neergaande lijn is. Voor de beslechting van de onderhavige zaak moet worden beoordeeld of belanghebbende een eerstegraads bloedverwant is van erflater.² Het begrip bloedverwant moet worden uitgelegd volgens de betekenis die daaraan in het civiele recht wordt gegeven. Het gaat hier om het bestaan van een familierechtelijke betrekking als bedoeld in art. 1:197 BW. Tussen de biologische vader en zijn kind ontstaat deze juridische band als sprake is van (i) huwelijk of geregistreerd partnerschap met de moeder ten tijde van de geboorte, (ii) erkenning, (iii) gerechtelijke vaststelling van het vaderschap of (iv) adoptie (art. 1:199 BW). De verwekking door de man is niet een rechtsgrondslag voor de familierechtelijke betrekking. Omdat de in (i) tot en met (iv) bedoelde rechtssituaties zich in dit geval niet voordoen, bestond tussen erflater en belanghebbende niet een familierechtelijke betrekking, zodat erflater juridisch niet de vader van belanghebbende is, ook al is er biologische verwantschap.

Voor het begrip ‘afstammelingen’ kunnen overeenkomstig het spraakgebruik slechts bloedverwanten in de rechte neergaande lijn worden begrepen. Voor de invulling van dat begrip moet in mijn optiek eveneens worden aangesloten bij het civiele recht.

Belanghebbende heeft in eerste aanleg een beroep gedaan op de door art. 8 EVRM (family life) gewaarborgde rechten. De Rechtbank heeft dat beroep afgewezen. Belanghebbende heeft zijn stelling voor het Hof herhaald en zich aanvullend beroepen op het discriminatieverbod van art. 14 EVRM. Het Hof is niet aan behandeling daarvan toegekomen. In zijn verweerschrift in cassatie wijst belanghebbende op door hem opgeworpen vraag naar strijdigheid met artt. 8 en 14 EVRM, dat bij gegrondverklaring van het beroep van de Staatssecretaris (zie hiervoor) alsnog behandeld moet worden.

De Hoge Raad kan dit geschilpunt in mijn ogen zelf afdoen (zie 6.2). Ik meen dat de algemene regel (: het belastingbrede kindbegrip) die aansluit bij de familierechtelijke betrekking (zie hiervoor) in algemene zin kan worden gerechtvaardigd, maar niet in het geval van belanghebbende omdat deze regel – bij inachtneming van de rechten die voortvloeien uit art. 8 EVRM – een discriminerend effect heeft voor de eigendomsgrondrechtelijke positie van belanghebbende.

Mede gelet op het aan de heffing volgens de SW ten grondslag liggende ‘buitenkansprincipe’, is de omstandigheid dat een verkrijging door een biologisch verwant kind met wie geen familierechtlijke betrekking maar wel family life bestaat anders aan erfbelasting wordt onderworpen dan de verkrijging door een kind dat wel in familierechtelijke betrekking staat, in mijn optiek discriminatoir. Vanuit het buitenkansprincipe is er geen reden om een kind zonder familierechtelijke betrekking anders te behandelen dan een kind dat die juridische betrekking wel heeft, aangezien beide kinderen – bij het bestaan van family life – de redelijke verwachting kunnen hebben dat zij van hun vader zullen verkrijgen. De omstandigheden dat een kind volgens het civiele recht niet met meer dan twee ouders een familierechtelijke betrekking kan hebben en dat de eventuele aanpassing van die regeling aan meerouderschapsituaties civielrechtelijk een delicate kwestie is, rechtvaardigen naar mijn opvatting niet automatisch het fiscale onderscheid dat voor de SW wordt gemaakt naargelang een familierechtelijke betrekking bestaat, zonder in ogenschouw te nemen of biologische verwantschap en family life bestaat. Omdat het Nederlandse civiele recht evenwel diverse mogelijkheden kent om de juridische band (de familierechtelijke betrekking) alsnog tot stand te brengen tussen een biologische vader en zijn kind, meen ik dat de wetgever in het algemeen voor het belastingbrede kindbegrip in redelijkheid heeft kunnen aansluiten bij de volgens dat recht te bepalen ‘familierechtelijke betrekking’ en niet is gehouden op de ontwikkelingen rondom de eventuele aanpassing van Boek 1 BW aan meerouderschapssituaties vooruit te lopen door in zijn algemeenheid voor alle kinderen van biologische vaders met wie geen familierechtelijke betrekking (maar wel family life) bestaat een uitbeidingsbepaling op te nemen in de SW. Voor het specifieke geval van belanghebbende meen ik dat op basis van art. 1 EP, in samenhang met art. 14 EVRM (en art. 8 EVRM), belanghebbende dient te worden behandeld als kind en afstammeling voor de SW. Ik kom tot die conclusie op basis van het volgende.

In de voorliggende zaak wordt belanghebbende anders behandeld voor de SW doordat tussen hem en erflater geen familierechtelijke betrekking bestond. Indien belanghebbende binnen een huwelijk was geboren, was de familierechtelijke betrekking automatisch bij zijn geboorte totstandgekomen. Doordat hij echter buiten een huwelijk is geboren, was de erkenning door erflater essentieel voor het tot stand brengen van de familierechtelijke betrekking. Die erkenning is hier het probleem, eerst omdat zijn moeder goedkeuring voor de erkenning weigerde en later omdat hij al twee juridische ouders had doordat de echtgenoot van zijn moeder hem had erkend. Belanghebbende kan niet verantwoordelijk worden gehouden voor de omstandigheden die ertoe hebben geleid dat hij niet als kind wordt gezien van zijn biologische vader en hij aldus hoger wordt belast voor de erfrechtelijke verkrijging van zijn vader. Aan belanghebbende kan namelijk niet worden tegengeworpen dat zijn moeder de erkenning door erflater heeft tegengehouden, of dat erflater zelf niet tegen die weigering door moeder is opgekomen voor de rechter. Ik meen dat belanghebbende evenmin verantwoordelijk moet worden geacht op de grond dat hij – tijdens het leven van erflater; de gedingstukken wijzen erop dat die mogelijkheid na het overlijden van erflater niet meer bestond vanwege het verstrijken van de daartoe gestelde wettelijke termijn – wel de mogelijkheid heeft gehad de erkenning door zijn opvoedvader te laten vernietigen, waarna een familierechtelijke betrekking met de erflater tot stand had kunnen worden gebracht. Daarvoor zou belanghebbende de echtgenoot van de moeder – met wie hij evenzeer family life heeft – opzij moeten zetten, hetgeen mijns inziens op gespannen voet staat met art. 8 EVRM, aangezien hij daarmee in een family-life-conflict belandt waarmee hij niet geconfronteerd was als de erkenningsproblematiek zich niet had voorgedaan of wanneer hij binnen een huwelijk was geboren.

De omstandigheid dat belanghebbende voor de SW als derde en niet als kind wordt aangemerkt, levert om deze redenen een inbreuk op van art. 1 EP in samenhang met art. 14 EVRM (en art. 8 EVRM). De voor die inbreuk door de Staatssecretaris aangevoerde rechtvaardiging dat het hebben van meer dan twee ouders voor de toepassing van de SW budgettaire gevolgen zou hebben, is naar ik meen volstrekt onvoldoende. Gelet op de in art. 19 SW reeds gemaakte uitbreidingen op het kindbegrip, zie ik niet in waarom het toekennen van de kindvrijstelling en het lagere tarief aan een kind voor een verkrijging van zijn biologische vader een inbreuk op het systeem van de SW zou inhouden of budgettair onoverkoombaar zou zijn. De door de Staatssecretaris aangedragen rechtvaardigingsgronden voor de inbreuk kunnen naar mijn mening niet worden aangemerkt als very weighty reasons.

Hoewel het middel van de Staatssecretaris dus terecht is voorgesteld, leidt dit naar mijn opvatting niet tot cassatie, omdat het oordeel van het Hof – zij het op andere gronden – in stand kan blijven.