NTFR 2019/1731 - Taxifying blockchain: het begin van het einde van Moneyland?

Zoekt u nog een boek om te lezen voor de aankomende zomervakantie? Ik zou dan Moneyland willen aanraden van onderzoeksjournalist Oliver Bullough. Het boek beschrijft op welke wijze diverse vooraanstaande en minder vooraanstaande personen vermogens verborgen houden voor de fiscus. De auteur omschrijft Moneyland als volgt: ‘Moneyland exists wherever there is someone who wants to keep their money out of the reach of their country’s government.’ De omslag vermeldt dat het boek verplichte kost is voor elke politicus en iedereen die zich bezighoudt met geld. Hoewel ik het boek op het moment van schrijven van deze Opinie nog niet helemaal uit heb, kan ik dit laatste desalniettemin onderschrijven.

De meeste fiscalisten zullen doorgaans weinig van doen hebben met belastingontduiking in Moneyland. Om die reden kan ik mij dan ook mateloos ergeren aan berichtgeving in de media, maar ook aan uitlatingen van politici, wetenschappers en wat dies meer zij, waarbij belastingontduiking en belastingontwijking in één adem worden genoemd. Niet zelden wordt daarbij gezegd dat belastingontduiking uiteraard verwerpelijk is, maar dat belastingontwijking vooral ook niet moet worden vergeten. Nagenoeg altijd wordt in het vervolg van deze berichtgeving en uitlatingen ingezoomd op belastingontwijking door multinationals en wat daaraan gedaan zou moeten worden.

Mijn verbazing en irritatie over dergelijke berichtgeving en uitlatingen heeft tweeërlei oorzaak. In de eerste plaats lijken de termen als gevolg hiervan inmiddels dermate aan elkaar verknocht, dat in de ogen van de publieke opinie het onderscheid nog maar nauwelijks lijkt te worden gemaakt. En dat – het behoeft voor de lezer van NTFR uiteraard geen betoog – terwijl er sprake is van twee totaal verschillende begrippen aan beide kanten van het wettelijk toelaatbare spectrum.

In de tweede plaats ben ik vooral verbaasd dat het publieke debat (in Nederland) slechts zelden lijkt te gaan over belastingontduiking. Is dit onderwerp te ongrijpbaar, omdat het zich afspeelt in het ‘onzichtbare’ gedeelte van onze economie? Is het politiek moeilijker scoren met het oplossen van dit probleem dan zich specifiek te richten op multinationals die we allemaal kennen? Ik durf het niet met zekerheid te stellen.

Hoewel het moeilijk te bepalen is, liegen de cijfers rondom belastingontduiking er bepaald niet om. In een studie uit 2018 komen Raczkowski en Mróz¹ tot de conclusie dat de ‘Tax Gap’ – het verschil tussen de verschuldigde en de daadwerkelijk betaalde belasting – in 35 onderzochte landen² varieert tussen de 1,7% van het bbp (Luxemburg) tot 13,5% in Italië. De ‘VAT Gap’ in de EU is voor het jaar 2016 in een recent rapport geschat op € 147.1 miljard.³ Kortom, het probleem is op zichzelf groot genoeg om er iets aan te (willen) doen: het is zeker geen probleem van ontwikkelingslanden alleen.

Ik zou de complexiteit van het bestrijden van belastingontduiking ook niet willen ontkennen. Desalniettemin ben ik van mening dat belastingontduiking effectiever kan worden bestreden met behulp van blockchaintechnologie. Gelukkig lijkt ook de OESO zich bewust van de toenemende mogelijkheden van het gebruik van technologie om belastingontduiking te bestrijden, getuige een rapport uit 2017.⁴ In het rapport komt het woord blockchain echter niet voor.⁵ Binnen EU-verband wordt wel onderzocht op welke wijze blockchain behulpzaam kan zijn bij het bestrijden van btw-fraude met hulp van het Nederlandse bedrijf Summito.⁶

Het valt buiten het bestek van deze Opinie om uitgebreid in te gaan op de technische aspecten van blockchain.⁷ Daarom volsta ik met een korte uiteenzetting van de belangrijkste kenmerken.

Blockchaintechnologie kan worden omschreven als een gedecentraliseerd grootboek waarop alle transacties in een netwerk worden bijgehouden, waardoor een gedecentraliseerde uitwisseling van betrouwbare data kan plaatsvinden. Elke deelnemer aan de blockchain houdt hierbij een kopie van alle transacties, waarbij deze transacties worden beveiligd om fraude te voorkomen. Deze transacties dienen vervolgens te worden goedgekeurd aan de hand van een zogeheten consensus-mechanisme. Transacties kunnen hierbij ‘vergezeld’ worden van bepaalde regels die zijn opgenomen in zogeheten ‘smart contracts’: kleine programma’s/algoritmes die bepalen wanneer en op welke wijze transacties worden verwerkt. Een groep transacties wordt hierbij opgenomen in een ‘block’, dat door middel van een cryptografische code aan het vorige block van transacties wordt gekoppeld. Aldus is in beginsel sprake van een onbreekbare ketting van transacties: de blockchain.

Het gebruik van blockchaintechnologie kan met name interessant zijn indien sprake is van een of meer van de volgende situaties:

• Data die centraal bewaard dienen te worden, zijn gefragmenteerd beschikbaar.

• Er is sprake van meerdere partijen.

• Er is sprake van afwezigheid van of een gebrek aan vertrouwen.

• Er is sprake van een gebrek aan veiligheid.

Al deze kenmerken kunnen mijns inziens bijdragen aan een veiliger omgeving waarbinnen partijen transacties met elkaar kunnen aangaan. Dat kan ook betekenen dat de mogelijkheden voor fraude en belastingontduiking aanzienlijk worden verminderd. Blockchain kan daarmee een aantal typische symptomen in een proces bestrijden. Zo is het niet langer noodzakelijk om gebruik te maken van meerdere databases die verwijzen naar dezelfde objecten. Ook zijn er in beginsel geen (of minder) werkzaamheden meer nodig in het kader van reconciliatie en worden manuele processen en menselijk ingrijpen tot een minimum beperkt. Voorts kunnen operationele risico’s en ‘counterparty risks’ worden geëlimineerd of verminderd, bijvoorbeeld door bepaalde voorwaarden in smart contracts in te bouwen.

De wetgever, de Belastingdienst en het bedrijfsleven zouden het gebruik van blockchain gezamenlijk moeten omarmen, zodat het effectieve ondersteuning kan bieden bij het bestrijden van belastingontduiking. Daarnaast kan het vele processen vereenvoudigen en stroomlijnen. Blockchain kan – zonder het oogmerk van volledigheid – op de volgende aandachtsgebieden bijdragen aan effectieve bestrijding van belastingontduiking:

• btw-fraude;

• het onderrapporteren van inkomen en het claimen van (niet-bestaande) aftrekposten;

• fraude met toeslagen;

• subsidies (zowel de aanvraag en toetsing aan de voorwaarden als het besteden van de gelden);

• douane-procedures (certificates of origin);

• teruggaaf van bronbelasting/CumEx-fraude.

Ik zou willen opmerken dat het gebruik van blockchain zeker niet de panacee voor alles is. Uit het eerdergenoemde OESO-rapport blijkt dat belastingontduiking ook met behulp van andere technologische hulpmiddelen (gedeeltelijk) kan worden bestreden. Mijn punt is dat de kenmerken en voordelen van blockchain uitstekend passen bij het bestrijden van belastingontduiking. Het verdient daarom aanbeveling om de mogelijkheden nader te onderzoeken. De wetgever zou hiertoe samen met initiatiefnemers uit het bedrijfsleven (en/of de wetenschap) ‘regulatory sandboxes’ kunnen opstarten, waarbinnen geëxperimenteerd kan worden hoe een dergelijk ecosysteem eruit zou kunnen zien. Aangezien het opzetten van een goed werkende blockchain voor dergelijke complexe vraagstukken niet zomaar ‘staat’, zou mijn oproep zijn hier zo snel mogelijk mee te beginnen.

Vorig jaar rond deze tijd signaleerde ik in mijn Opinie de mogelijkheid tot handel in lichamen met gestalde art. 15b-rente.⁸ De wetgever bleek oplettend en dat resulteerde uiteindelijk in de invoering van art. 15ba Wet VPB 1969. Wat betreft de combinatie van technologie en fiscaliteit is de wetgever (maar ook de Belastingdienst) doorgaans meer volgend dan leidend.⁹ Ik ben dan ook van mening dat de handschoen ook door het bedrijfsleven en de wetenschap zou moeten worden opgepakt. Op deze wijze kunnen langzaam maar zeker stappen worden gezet om de Tax Gap te verkleinen. Wie kan daar nu tegen zijn? Maar eerst vakantie: niet naar Moneyland, maar naar Frankrijk!