NTFR 2019/2913 - De paradox van box 3.3

Box 3.3 is de reactie vanuit het Ministerie van Financiën op de arresten van de Hoge Raad van 14 juni 2019, NTFR 2019/1609 (nrs. 17/05606, 17/05609, 17/05610, 18/00480, 18/03125, 18/03128 en 18/00690). Daarin is beslist dat indien box 3 op stelselniveau in strijd zou komen met art. 1 EP (bij het EVRM) omdat een gemiddeld nominaal rendement van 1,2% voor het jaar 2013 of 2014 zonder (veel) risico niet haalbaar is, dit gepaard gaat met een rechtstekort waarin niet kan worden voorzien zonder op stelselniveau keuzes te maken. Nu de Hoge Raad besliste dat het binnen het Nederlandse staatsbestel aan de wetgever en niet aan de belastingrechter is om dergelijke keuzes te maken,³ waren na de uitspraak alle ogen op de wetgever gericht.

Indien de vakantieperiode wordt weggedacht, en overigens geen acht wordt geslagen op eerdere onderzoeken ter zake,⁴ kan worden gezegd dat het Ministerie van Financiën betrekkelijk snel – nog vóór Prinsjesdag – met een quick fix is gekomen.⁵ Bij nadere beschouwing blijkt de snelheid echter beperkt tot de bekendmaking van het voorstel; de uitwerking (begin 2020) en invoering (begin 2022) laten nog geruime tijd op zich wachten. Voorts valt te betwijfelen of het voorstel een ‘oplossing’ is die in de woorden van de staatssecretaris van Financiën:⁶

‘aansluit bij het gevoel van rechtvaardigheid en de draagkracht van de belastingbetaler, dat de bepaling van de grondslag uitlegbaar is, dat de belastingbetaler niet wordt opgezadeld met hoge administratieve lasten, dat het stelsel een brede heffingsgrondslag heeft die voldoende robuust is tegen belastingontwijking en dat het goed uitvoerbaar is’.

Zelfs indien wordt aanvaard dat box 3.3 nadrukkelijk niet is bedoeld als het ‘perfecte nieuwe systeem’,⁷ leidt een analyse van het voorstel naar mijn mening tot de conclusie dat de beoogde ‘oplossing’ verder weg is dan ooit.

Box 3.3 is net als de eerdere versies gebaseerd op een forfaitaire belastingheffing over vermogensinkomsten; werkelijke inkomsten en kosten zijn dus ook vanaf 2022 irrelevant. Het belangrijkste verschil is dat binnen box 3.3 onderscheid zal worden gemaakt tussen de verschillende onderdelen van de rendementsgrondslag om aldus ‘zo goed mogelijk aan te sluiten’ bij het werkelijke gemiddelde rendement.⁸ Bezittingen worden losgemaakt van schulden en voorzien van een eigen forfaitair rendement, waarbij binnen de categorie ‘bezittingen’ spaarsaldi van de overige beleggingen worden gescheiden. Spaarsaldi worden geacht 0,09%⁹ rente op te leveren, beleggingen te renderen tegen 5,33% en verplichtingen worden verondersteld een creditrente te dragen van 3,03%. Het aldus berekende forfaitaire rendement wordt – na aftrek van een heffingvrij inkomen (de vervanger van het heffingvrije vermogen¹⁰) van € 400 – belast tegen een tarief van 33%. Teneinde te voorkomen dat belastingplichtigen voortaan ‘vanaf de eerste euro’ belasting gaan betalen, wordt een bezittingendrempel ingebouwd van € 30.846. Het voorstel kent nog geen concrete maatregelen om peildatumarbitrage tegen te gaan; dergelijke maatregelen zijn wel aangekondigd.

Eerdere versies van box 3 gingen uit van een wezenlijk andere opzet. Binnen box 3.1 werden alle bestanddelen van de rendementsgrondslag – bezittingen én schulden – tegen hetzelfde forfaitaire tarief van 4% in aanmerking genomen. Kortom: alle bezittingen leveren fictief een nettorendement op van 4% en alle schulden dragen een debetrente van 4%. Voor spaarsaldi – waartegenover in beginsel geen schulden zullen staan – komt dat neer op een effectieve belasting van het nettovermogen van 1,2%. Dit is de reden dat box 3.1 in de volksmond vanaf 2001 als ‘de vermogensbelasting van box 3’ door het leven is gegaan.

Het vanaf 2017 geldende box 3.2 kent een fictief gedifferentieerd forfaitair rendement op basis van veronderstelde rendementsklassen. Afhankelijk van de omvang van het nettovermogen wordt de belastingplichtige geacht (meer resp. minder) spaargeld en (minder resp. meer) overige beleggingen aan te houden, met als gevolg – nu aan beleggingen een hoger rendementspercentage is toegedicht – een oplopend forfaitair rendement. Belastingplichtigen met omvangrijke spaarsaldi komen in dit systeem bedrogen uit: zij worden geacht omvangrijke forfaitaire rendementen – tot 5,6% (!) in 2019 – te hebben behaald op hun spaarsaldi. Ook in dit systeem komen schulden in aftrek van de rendementsgrondslag tegen het hoogste marginale rendement, maar daar zullen spaarders niet veel aan hebben, waardoor hun effectieve tarief in 2019 oploopt van 0,58% (van € 0 tot € 71.650), naar 1,34% (van € 71.651 tot € 989.736) tot 1,68% (vanaf € 989.737). Ook box 3.2 is wel een vermogensbelasting genoemd, maar dan met een lichte progressie, omdat grotere vermogens hoger worden aangeslagen dan kleinere.¹¹

Zoals ik hierna zal toelichten aan de hand van drie voorbeelden, heeft box 3.3 méér het karakter van een inkomstenbelasting dan de huidige en voorgaande versie van box 3. Desalniettemin sterken de te bespreken voorbeelden mij in de overtuiging dat het voorgestelde systeem nauwelijks op (langdurig) draagvlak kan rekenen en eigenlijk geen oplossing is, zoals door de staatssecretaris van Financiën bedoeld.

Het meest kenmerkend is dat de oude box-versies niet leid(d)en tot de verschuldigdheid van inkomstenbelasting bij een negatief vermogen; het betrof een vermogensbelastingachtige eigenschap van oude versies. Bij een negatief vermogen werd het heffingvrije vermogen immers niet overschreden en hield belastingheffing in box 3 eenvoudigweg op. Het nieuwe systeem van box 3.3 breekt radicaal met die vermogensbelastingachtige traditie. Vanaf 2022 kan ook bij een negatief vermogen inkomstenbelasting verschuldigd zijn, in het geval de belastingplichtige voor meer dan € 30.846 aan bezittingen heeft.

In het antwoord van 18 oktober 2019 op vragen van de Kamerleden Leijten en Lodders wordt deze consequentie genadeloos zichtbaar.¹² Uit een cijfervoorbeeld blijkt dat een belastingplichtige met een negatief eigen vermogen van € 500.000 toch € 15.150 belasting verschuldigd kan zijn. De verklaring (lees: rekensom) is eenvoudig: de belastingplichtige heeft € 100.000 spaargeld (inkomen: € 90), € 2.800.000 beleggingen (inkomen: € 149.240) en een schuld van € 3.400.000 (rentekosten: € 103.020) en dat komt, na toepassing van het heffingvrije inkomen, bij een tarief van 33% uit op het genoemde belastingbedrag.

Enerzijds kan worden gezegd dat ook bij een negatief vermogen (meer) inkomsten (dan kosten) kunnen opkomen bij een belastingplichtige, welke inkomsten met inkomstenbelasting behoren te worden getroffen. In zoverre werkt box 3.3 als inkomstenbelasting naar tevredenheid. Anderzijds kan worden geredeneerd dat – nu box 3 ook forfaitair rekening houdt met het indirecte rendement op beleggingen – het contra-intuïtief is dat een belastingplichtige met een verlies van € 600.000 op een volledig gefinancierde beleggingsportefeuille in een jaar toch nog € 15.150 aan inkomstenbelasting verschuldigd is. Ik zie nog niet hoe dit aansluit bij het door de staatssecretaris van Financiën genoemde ‘rechtvaardigheidsgevoel’.