Parket bij de Hoge Raad, 17-12-2024, ECLI:NL:PHR:2024:1387, 23/04645

“Beoordeling

Bij de beantwoording van de vraag of berichten als de onderhavige onder het verschoningsrecht van een advocaat vallen, gaat de rechter-commissaris in beginsel uit van wat de advocaat daarover naar voren brengt. Het inroepen van het verschoningsrecht is terecht als het gaat om berichten die de advocaat onder zich heeft ten behoeve van de normale beroepsuitoefening.

De rechter-commissaris laat de beantwoording van de vraag of verdachte zijn verschoningsrecht terecht inroept met betrekking de bovengenoemde berichten in het midden, omdat, voor zover dat wel het geval is, het volgende geldt.

Het verschoningsrecht van een advocaat is niet absoluut. Er kunnen zich zeer uitzonderlijke omstandigheden voordoen waarbij het belang dat de waarheid aan het licht komt, ook ten aanzien van datgene waarvan de wetenschap de advocaat als zodanig is toevertrouwd, moet prevaleren boven het belang dat het verschoningsrecht dient. Dit ruimere beslagregime brengt mee dat inbeslagname bij een advocaat zonder diens toestemming kan plaatsvinden in geval van zeer uitzonderlijke omstandigheden als het gaat om brieven, geschriften en digitale bestanden die kunnen dienen om de waarheid aan het licht te brengen.

Daarbij gaat het in dit geval om de volgende zeer uitzonderlijke omstandigheden.

[klager] is bij vonnis van 23 januari 2023 (ECLI:NL:RBAMS:2023:195) veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijf jaar en zes maanden vanwege het samen met [betrokkene 1] en andere personen deelnemen aan een criminele organisatie die het plegen van misdrijven tot oogmerk heeft, te weten witwassen, internationale harddrugshandel, voorbereiden van misdrijven waarop een gevangenisstraf van acht jaren of meer is gesteld, zware mishandeling met voorbedachte raad, bedreiging en omkoping van ambtenaren en rechters. Doordat verdachte daarbij ook nog eens optrad als de advocaat van [betrokkene 1] ziet de veroordeling op feiten waardoor aan het vertrouwen in de maatschappelijke functie van de advocatuur grote schade wordt berokkend, zodat de advocatuur er ook mee gebaat is dat hier de waarheid boven tafel komt.

Voor wat betreft de aard en omvang van de inbeslaggenomen gegevens, merkt de rechter-commissaris op dat de gegevens niet op andere wijze kunnen worden verkregen. Het gaat om gegevens van verdachte die betrekking (kunnen) hebben op het feit waarvoor verdachte is veroordeeld en een ernstige verdenking jegens andere – nog niet veroordeelde – medeverdachten bestaat.

De rechter-commissaris is van oordeel dat de twee conversaties uit de Signalberichten op de i-Phone X van verdachte kunnen dienen om de waarheid aan licht te brengen, zodat met betrekking tot die documenten en geluidsbestanden het verschoningsrecht van verdachte – voor zover dat aanwezig is – moet wijken. De twee conversaties uit de Signalberichten zullen aan de officier van justitie beschikbaar worden gesteld.

Uit de toelichting die namens verdachte door de raadsman is gegeven bij het inroepen van het verschoningsrecht blijkt niet dat [de] twee conversaties niet van belang kunnen zijn.

De rechter-commissaris beslist als volgt.

Beslissing

De rechter-commissaris verklaart in deze zaak het regime van de zeer uitzonderlijke omstandigheden van toepassing.

De twee conversaties uit de Signalberichten op de i-Pphone X van [klager] kunnen dienen om de waarheid aan licht te brengen:

Dit betekent dat de officier van justitie en opsporingsambtenaren kennis mogen nemen van deze berichten en daarvan gebruik mogen maken in het strafrechtelijk onderzoek naar de feiten waar [klager] voor is veroordeeld en waarvan de medeverdachten van [klager] verdacht worden.”

“In de onderhavige beslissing heeft de rechter-commissaris overwogen:

- dat klager is veroordeeld tot gevangenisstraf van 5 jaar en 6 maanden wegens deelneming aan een criminele organisatie, (welke veroordeling inmiddels onherroepelijk is, opm. OM),

- dat klager daarbij optrad als advocaat van één van de vermoedelijke deelnemers aan die organisatie,

- dat daardoor het vertrouwen in de maatschappelijke functie van de advocatuur ernstig is geschaad,

- dat de gegevens waar de klacht op ziet niet op andere wijze kunnen worden verkregen,

- dat de gegevens betrekking (kunnen) hebben op het feit waarvoor klager is veroordeeld – artikel 140 Sr – en waarvoor een ernstige verdenking jegens medeverdachten bestaat.

Ik ben van oordeel dat de rechter-commissaris, met hantering van de juiste maatstaf, voldoende heeft uiteengezet dat en waarom hij van oordeel is dat hier sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden op grond waarvan het belang van de waarheidsvinding – ook ten aanzien van datgene waarvan de wetenschap aan klager als geheimhouder is toevertrouwd – moet prevaleren boven het verschoningsrecht.

De raadsman stelt hier tegenover dat de beide conversaties onschuldig van aard zijn: de eerste betreft een afspraak klager-cliënt die niet is doorgegaan, de tweede een advies aan een cliënt i.v.m. diens strafrechtelijke positie. (…) Het verweer van de verdediging is naar mijn mening onvoldoende om zonder meer een onschuldig beeld van deze twee conversaties te vestigen.

Daar komt bij dat de “cliënt” (NN-[gebruikersnaam 1]) in de eerste conversatie zich niet kenbaar maakt, anders dan als “vriend van die andere”, terwijl de afspraak wordt gemaakt op een locatie die beiden kennelijk wel bekend is. Dat de “cliënt” klager aanspreekt met “bro” duidt niet (zonder meer) op een advocaat-cliënt-verhouding. En in de tweede conversatie met NN-[gebruikersnaam 2], naar eigen zeggen gewond geraakt bij een schiet- althans geweldsincident, lijkt klager te zoeken naar een geschikte advocaat; zo lang dat niet is gelukt communiceert klager met NN over wat hij kan doen. Ook in deze conversatie blijft een en ander onuitgesproken, terwijl duidelijk is dat de ene gespreksdeelnemer weten [A-G lees: weet] wat de ander bedoelt; NN spreekt klager soms aan met "broer", wat duidt op een amicale verhouding.

In beide gevallen is zeer wel denkbaar dat de communicatie past in een breder beeld van het onderzoek 26Mandel, dat, voor zover hier van belang, gaat over de verdenking van een criminele organisatie. De rechter-commissaris kent dat bredere beeld. Terecht heeft hij in zijn afweging meegewogen dat sprake is van medeverdachten, en dat daarom in deze zaak mede betekenis toekomt aan het ten aanzien van die medeverdachten geldende onderzoeksbelang. Uit het vonnis blijkt dat de criminele organisatie waaraan klager heeft deelgenomen, uit tenminste 5 andere personen heeft bestaan, zodat aannemelijk is dat zij in het onderzoek 26Mandel als medeverdachten kunnen worden aangemerkt.”

“- noch de correspondentie met de RC,

- noch de beschikking.

- noch de signalberichten zelf

enige aanwijzing bevatten dat er een link is, al dan niet indirect, met het feit waarvoor cliënt veroordeeld is.

(…)

Subsidiair verzoek ik u de zaak aan te houden en terug te sturen naar de RC zodat daar alsnog het debat kan worden gevoerd of sprake is van eerdergenoemde ''uitzonderlijke omstandigheden".”

“Voor het doorbreken van het verschoningsrecht van de advocaat (de rechtbank begrijpt steeds: klager) is niet alleen relevant of de berichten (vermoedelijk) het voorwerp van strafbare feiten zijn of tot het begaan daarvan hebben gediend (zoals bedoeld in artikel 98 Sv), maar ook – en vooral – of deze van belang zijn voor de waarheidsvinding in het onderzoek Mandel.

In het onderzoek Mandel zijn er nog andere verdachten die met de advocaat hebben samengewerkt om de strafbare feiten te plegen, in het bijzonder degenen aan wie verdachte (de rechtbank begrijpt: klager) boodschappen heeft doorgegeven die zien op het plegen van ernstige strafbare feiten. Het belang om daarin de waarheid aan het licht te brengen is van dusdanig groot gewicht dat het verschoningsrecht van de advocaat daarvoor moet wijken. Onderzoek naar de berichten kan dienen om de waarheid aan het licht te brengen, met name of de gespreksdeelnemers van de advocaat wel of niet tot die verdachten behoren.

Alleen in het geval van berichten en gegevens die evident geen betrekking hebben op dit onderzoek Mandel en die duidelijk onderdeel zijn van een andere, reguliere cliënt-advocaat relatie, wordt afgezien van doorbreking van het verschoningsrecht. Van die berichten is immers op voorhand duidelijk dat die niet kunnen bijdragen aan de waarheidsvinding.

Dat geval doet zich hier niet voor. De stelling van de advocaat dat het hier gaat om berichten van een "gewone” cliënt is op geen enkele manier onderbouwd en blijkt evenmin uit de inhoud van de berichten. Zoals is te lezen in de berichten ziet het eerste gesprek op een afspraak om elkaar te ontmoeten. In het tweede bericht vraagt de gesprekspartner van de advocaat of de advocaat al een goede advocaat op het oog heeft, wat erop duidt dat het juist niet gaat om een "gewone" cliënt. Daarnaast wordt in het tweede gesprek tegen de advocaat gezegd dat hij niet moet vergeten die ander te bellen. Dat het gesprek op een latere datum lijkt te gaan over een strafzaak waarin de gesprekspartner betrokken lijkt te zijn, doet niets af aan de conclusie dat het niet zonneklaar is dat het hier gaat om een "gewone” cliënt, waarvan duidelijk is dat onderzoek naar de berichten in het kader van de waarheidsvinding niets zal opleveren.”

“Beklag

Het beklag strekt tot geheimhouding van de Signal-gesprekken.

Daartoe is, na de aanvulling van de RC, namens klager – kort weergegeven – het volgende aangevoerd.

Bij schrijven van 31 oktober 2023

De hantering van de door de RC gebruikte maatstaf brengt met zich dat zodra een advocaat wordt veroordeeld voor deelneming aan een criminele organisatie, elk dossier en elk document en elk bericht dat op zijn/haar kantoor/gegevensdragers wordt aangetroffen kan worden overgedragen aan het Openbaar Ministerie zo lang de advocaat niet aantoont dat de genoemde gegevens “evident” en/of “zonneklaar” geen betrekking hebben op het onderzoek in verband waarmee de raadsman is veroordeeld. De verdediging acht deze maatstaf onjuist, al is het maar omdat niet goed valt in te zien hoe een advocaat daaraan zou kunnen voldoen zonder zijn/haar geheimhoudingsplicht ernstig te schenden. De verdediging meent dan ook dat moet worden afgezien van de door de RC voorgestelde ‘omkering van de bewijslast’. Het moet juist aan de RC worden gelaten om aan te tonen dat er sterke aanwijzingen bestaan dat de berichten betrekking hebben op het onderzoek, in dit geval Mandel.

Dat betekent dat de RC niet, althans onvoldoende, heeft voldaan aan het verzoek van de raadkamer om de “feiten en omstandigheden” te schetsen, die ertoe leiden dat juist ten aanzien van de gesprekken moet worden voorbij gegaan aan het verschoningsrecht.

Daarnaast heeft de RC evenmin de vraag van de raadkamer beantwoord of “juist is dat de gesprekken dienen te worden gedeeld in het kader van een onderzoek naar een bepaalde persoon of personen die deel uitmaakt of uitmaken van dezelfde criminele organisatie, voor deelname waaraan klager is veroordeeld en waaruit de RC dat afleidt.”

Het beklag dient dan ook gegrond te worden verklaard.

Bij schrijven van 10 november 2023

De officier van justitie lijkt zich aan te sluiten bij de door de RC gehanteerde maatstaf. Bij hantering van die maatstaf zal de verdachte advocaat immers een uitgebreide toelichting moeten geven, waarbij hij zijn geheimhoudingsplicht zal moeten schenden, om verstrekking te voorkomen. Ook ten aanzien van cliënten die niets met de organisatie van doen hebben.

Standpunt van het Openbaar Ministerie

De officier van justitie heeft zich op het standpunt gesteld dat het beklag ongegrond verklaard moet worden. Daartoe is, na de aanvulling door de RC, door de officier van justitie – kort weergegeven – het volgende aangevoerd.

Bij nadere toelichting van 7 november 2023

Anders dan de verdediging stelt, is de officier van justitie van mening dat de RC de vraag van de rechtbank (of de gesprekken moeten worden gedeeld in het kader van een onderzoek naar een bepaalde persoon of personen die deel uitmaakt dan wel uitmaken van dezelfde criminele organisatie, voor de deelname waaraan klager is veroordeeld?) wel degelijk heeft beantwoord. Er is dan ook voldoende aanleiding om te onderzoeken of de betreffende berichten tot verdere opheldering over (de rol van) één of meer medeverdachten kunnen leiden.

Gezien de tekst van het berichtenverkeer in de context van een aantal bevindingen in het onderzoek Mandel, kan de officier van justitie zich verenigen met de overwegingen van de RC dat de berichten niet van dien aard zijn dat zij onmiskenbaar betrekking hebben op een normale relatie tussen advocaat en cliënt.

De officier van justitie kan de stelling van de verdediging, dat de RC de bewijslast omkeert, niet volgen. De RC heeft immers duidelijk aangegeven op grond waarvan hij/zij meent dat er aanwijzingen zijn dat de twee berichten niet tot de normale advocaat-cliënt relatie behoren. De verdediging ontzenuwt deze aanwijzingen niet.

Bij reactie OM op reactie verdediging van 14 november 2023

Het standpunt van het Openbaar Ministerie is niet dat als van een bericht of stuk van een geheimhouder het onschuldige karakter niet op voorhand blijkt, dat bericht of stuk vrijwel altijd in aanmerking komt voor verstrekking aan het Openbaar Ministerie voor verder onderzoek. Elke zaak moet op zichzelf worden gewogen en beoordeeld. Het standpunt van het Openbaar Ministerie is dan ook steeds beperkt tot deze zaak. In deze zaak heeft de RC overwogen dat de twee concrete berichten uit de telefoon van klager niet onmiskenbaar betrekking hebben op een normale advocaat-cliënt relatie. Het is evident dat de RC dit heeft overwogen in het licht van wat overigens bekend is geworden over de communicatie van klager. Het Openbaar Ministerie kan zich verenigen met de beoordeling door de RC en gegeven de concrete tekst en context mag van klager een inhoudelijke reactie worden verlangd, die hij niet wenst te geven. Dat is zijn recht, maar daar staat dan wel tegenover dat politie en Openbaar Ministerie in staat moeten worden gesteld die berichten te onderzoeken in het licht van de verdachte context waarin die berichten zijn gewisseld. Het belang van waarheidsvinding dient te prevaleren boven dat van de geheimhouding door klager.”

“Beoordeling

Toetsingskader

Uit regelgeving en jurisprudentie kan het volgende juridische toetsingskader worden afgeleid. Ingevolge artikel 98 Sv mogen bij personen met een bevoegdheid tot verschoning als bedoeld in artikel 218 Sv zonder hun toestemming brieven of andere geschriften tot welke hun plicht tot geheimhouding zich uitstrekt, niet in beslag worden genomen. Het is eerst aan de verschoningsgerechtigde om zich bij de doorzoeking ter inbeslagneming uit te laten omtrent het verschoningsrecht met betrekking tot de in beslag te nemen stukken waarbij de zienswijze van de deken van de Orde van Advocaten kan worden gevraagd.

Op grond van artikel 98 lid 5 Sv mogen, ook zonder toestemming van de verschoningsgerechtigde, brieven of andere geschriften in beslag worden genomen die voorwerp van het strafbare feit uitmaken (corpora delicti) of tot het begaan daarvan hebben gediend (instrumenta delicti). Zulke brieven en geschriften vallen immers niet onder de geheimhoudingsplicht, en daarmee evenmin onder het verschoningsrecht.

De aard van bevoegdheid tot verschoning brengt mee dat het oordeel omtrent de vraag of brieven of andere geschriften onder het verschoningsrecht vallen (en daarmee ook of deze stukken corpora/instrumenta delicti betreffen) in beginsel toekomt aan de tot verschoning gerechtigde persoon. Wanneer deze zich op het standpunt stelt dat het gaat om brieven of geschriften die noch voorwerp van het strafbare feit uitmaken noch tot het begaan daarvan hebben gediend en waarvan kennisneming zou leiden tot schending van het beroepsgeheim, dient dit standpunt door de organen van politie en justitie te worden geëerbiedigd, tenzij redelijkerwijze geen twijfel erover kan bestaan dat dit standpunt onjuist is. Voor een beroep op het verschoningsrecht is niet van belang of de in het geding zijnde informatie zich bij de verschoningsgerechtigde zelf of bij diens cliënt bevindt (vgl. HR 2 maart 2010, ECLI:NL:HR:2010:BJ9262, NJ 2010/144).

Het oordeel dat redelijkerwijze geen twijfel kan bestaan dat het in dit verband door de verschoningsgerechtigde ingenomen standpunt onjuist is, komt in eerste instantie toe aan de rechter-commissaris, bij voorkeur in gezamenlijk overleg met de deken van de Orde van Advocaten. Voor zover dat noodzakelijk is mag daartoe door de rechter-commissaris van de desbetreffende stukken worden kennisgenomen.

Wat als corpora/instrumenta delicti kunnen worden aangemerkt is een vraag die zich niet in het algemeen laat beantwoorden. Zij “is in het bijzonder afhankelijk van de aard van het inbeslaggenomen stuk en de aard van het delict dat zou zijn begaan door de (rechts)persoon tegen wie de verdenking is gericht, alsmede de feitelijke gedragingen die hem in dat verband worden verweten” (HR 5 januari 2016, ECLI:NL:HR:2016:8). De enkele omstandigheid dat het inbeslaggenomen stuk kan bijdragen aan de waarheidsvinding is in elk geval onvoldoende.

Onder zeer uitzonderlijke omstandigheden kan, ongeacht een gerechtvaardigd beroep op het verschoningsrecht, het belang van de waarheidsvinding meebrengen dat het verbod van artikel 98, eerste lid Sv, wordt geschonden (HR 14 oktober 1986, NJ 1987/490 en HR 30 november 1999, NJ 2002/438). Het is dan in eerste instantie aan de rechter-commissaris om te oordelen of dergelijke brieven of andere geschriften in zodanig verband staan met de desbetreffende feiten dat zij kunnen dienen om de waarheid aan het licht te brengen. De inbreuk op het verschoningsrecht mag niet verder gaan dan strikt noodzakelijk is voor het aan het licht brengen van de waarheid van dat feit. Factoren die een rol kunnen spelen bij de beoordeling hiervan zijn de vraag of het gaat om een verdenking jegens de verschoningsgerechtigde, de aard en zwaarte van de verdenking, de aard en omvang van de gegevens en de vraag in hoeverre de relevante gegevens op andere wijze kunnen worden verkregen.

Beoordeling

Klager heeft de leider van een crimineel samenwerkingsverband bijgestaan als advocaat. Tijdens het verblijf van die leider in de Extra Beveiligde Inrichting te Vught heeft klager zijn functie als advocaat misbruikt door berichten door te geven van die leider aan andere deelnemers aan het samenwerkingsverband en andersom, waardoor de criminele activiteiten van het samenwerkingsverband door konden blijven gaan ondanks de detentie van haar leider. Aldus heeft klager deelgenomen aan het criminele samenwerkingsverband en heeft hij daarin zelfs een sleutelrol vervuld. Daarvoor is klager veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijf jaren en zes maanden.

Zoals overwogen in de tussenbeslissing van 10 oktober 2023 is de rechtbank, met de RC, van oordeel dat het bovenstaande een heel bijzondere omstandigheid oplevert. Op basis van de bestreden beslissing kon de rechtbank echter niet beoordelen of sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden op grond waarvan het verschoningsrecht van klager met betrekking tot de twee Signalberichten in kwestie moet wijken voor het belang van de waarheidsvinding. Daarover merkt de RC in de bestreden beslissing immers slechts op: ''Dat het gaat om gegevens van verdachte die betrekking (kunnen) hebben, op het feit waarvoor verdachte is veroordeeld en een ernstige verdenking jegens andere – nog niet veroordeelde – medeverdachten bestaat.” Daarom heeft de rechtbank bij tussenbeslissing van 10 oktober 2023 verzocht om een nadere concretisering in het licht van het onderzoek 26Mandel. De rechtbank wilde weten of het juist is dat de gesprekken dienen te worden gedeeld in het kader van onderzoek naar een bepaalde persoon of personen, die deel uit maakt of maken van dezelfde criminele organisatie, voor de deelname waaraan klager is veroordeeld en waaruit de RC dat afleidt.

Uit de door de RC verstrekte aanvulling op de bestreden beslissing blijkt dat in het onderzoek 26Mandel er nog andere verdachten zijn, die met de advocaat (de rechtbank begrijpt: klager) hebben samengewerkt om de strafbare feiten te plegen, in het bijzonder degenen aan wie verdachte (de rechtbank begrijpt: klager) boodschappen heeft doorgegeven die zien op het plegen van strafbare feiten. Hieruit maakt de rechtbank op dat de RC de berichten wil delen in het kader van onderzoek naar mededeelnemers aan dezelfde criminele organisatie, voor de deelname waaraan klager is veroordeeld. Naar het oordeel van de rechtbank kan dit onderzoeksbelang, gelet op de aard en de zwaarte van de feiten waarop het onderzoek Mandel zich richt, zeer uitzonderlijke omstandigheden opleveren op grond waarvan het verschoningsrecht van klager moet wijken voor het belang van de waarheidsvinding. Daarbij weegt de rechtbank mee dat niet is gebleken dat de betreffende informatie op een andere, minder ingrijpende wijze kan worden verkregen.

Het voorgaande brengt echter niet met zich dat ten aanzien van alle berichten in de telefoon van klager zonder meer aangenomen kan worden dat sprake is van zeer uitzonderlijke omstandigheden op grond waarvan het verschoningsrecht moet wijken voor de waarheidsvinding. Klager zal immers in het kader van zijn advocatenpraktijk contact hebben gehad met tal van cliënten over zaken die geen enkele relatie hebben met de feiten waarop het onderzoek Mandel zich richt. Ten aanzien van de hierop betrekking hebbende berichten dient het verschoningsrecht gewaarborgd te worden. Daarom is de rechtbank van oordeel dat voor het aannemen van zeer uitzonderlijke omstandigheden op grond waarvan ten aanzien van een bericht in de telefoon van klager het verschoningsrecht moet wijken voor de waarheidsvinding, sprake moet zijn van aanwijzingen dat het bericht niet ziet op een normale advocaat-cliënt relatie.

Gelet op hetgeen met betrekking tot de inhoud van het tweede Signalgesprek [A-G: gesprek [gebruikersnaam 2]] door de RC in de aanvulling wordt opgemerkt, acht de rechtbank voldoende gemotiveerd dat sprake is van aanwijzingen dat dit gesprek niet ziet op een normale advocaat-cliënt relatie. De rechtbank zal het beklag dan ook ongegrond verklaren met betrekking tot het tweede Signalgesprek.

Met betrekking tot het eerste Signalgesprek [A-G: gesprek [gebruikersnaam 1]] blijkt echter niet van aanwijzingen dat geen sprake is van een normale advocaat-cliënt relatie. Uit het eerste gesprek kan immers slechts worden afgeleid dat klager en zijn gesprekspartner proberen een ontmoeting te regelen, wat past in een normale advocaat-cliënt relatie. De rechtbank zal het beklag dan ook gegrond verklaren met betrekking tot het eerste Signalgesprek.

Beslissing

De rechtbank verklaart het beklag:

- gegrond met betrekking tot het eerste Signalbericht ([gebruikersnaam 1] - [klager]);

- ongegrond met betrekking tot het tweede Signalbericht ([gebruikersnaam 2] - [klager]).”