NTFR 2022/2826 - Metaverse, het nieuwe Moneyland?

In een wereld die zich begeeft op het snijvlak van fiscaliteit en technologie heb je af het toe het genoegen om bijzondere mensen te ontmoeten. Meestal uit de technologiehoek overigens, maar dat terzijde … Zo had ik het genoegen Matt Sorum te ontmoeten, de voormalig drummer van Guns N’ Roses, die een blockchainplatform voor artiesten promootte. Ook ontmoette ik in 2018 Stuart Haber, een bekend cryptograaf, die geldt als een van de grondleggers van blockchaintechnologie.¹ Wat me vooral bijbleef, is dat hij niet met zekerheid kon zeggen of het algoritme van bitcoin² voor altijd onkraakbaar zou blijven (vooralsnog wel). Dergelijke ontmoetingen zijn niet alleen leuk, maar ook inspirerend. Ze doen me beseffen dat fiscaliteit niet alleen leuk kan zijn, maar ook heel complex. Het is immers nodig om te zien hoe technologische ontwikkelingen de wereld veranderen en welke impact deze ontwikkelingen kunnen hebben op de belastingheffing. Het begrijpen van de technologie is daarbij al ingewikkeld genoeg, laat staan om daar nog met een fiscale bril naar te kijken.

Dan iets dichter bij huis (eigenlijk moet ik zeggen: in huis). Een tijdje geleden vertelde mijn oudste zoon me over een aankomend ‘event’ in Fortnite, zijn favoriete spel. Een event? Vertel! Het bleek te gaan om de aankondiging van een (zo vertaal ik dat dan maar even) nieuw hoofdstuk in het spel, waar hij maar geen genoeg van kan krijgen. Na wat doorvragen van mijn kant, bleken dergelijke events niet uniek te zijn. Artiesten zoals Ariana Grande, Marshmello en Travis Scott bleken zelfs concerten te geven in Fortnite. En niet onverdienstelijk. Het concert van Scott trok maar liefst 12 miljoen kijkers en naar verluidt verdiende hij er zo’n $ 20 miljoen mee! Onmiddellijk ging ook mijn ‘fiscale brein’ aan. Vervolgens tuimelden de fiscale vraagstukken over elkaar heen. Hoe zouden dergelijke inkomsten belast worden? En waar? Wat als de artiest zijn optreden vanaf een tropisch eiland verzorgt? Zijn dit soort ‘events’ überhaupt wel zichtbaar voor belastingautoriteiten?

Ruim twee jaar na het concert van Scott in Fortnite zijn dergelijke events nauwelijks meer weg te denken uit de virtuele wereld en hebben vele artiesten zijn voorbeeld gevolgd. Concerten in virtuele werelden als Decentraland en Sandbox maar ook daarbuiten zijn zeer populair geworden tijdens de coronapandemie. Ze zijn onderdeel van een bredere ontwikkeling rondom de metaverse.³ De metaverse wordt ook wel gezien als een toekomstige (3D-)iteratie van het internet, een virtuele omgeving waarin gebruikers met elkaar kunnen communiceren voor commerciële, sociale of leerdoeleinden, al dan niet met behulp van avatars, je eigen digitale vertegenwoordiging in een virtuele omgeving.⁴ En hoewel de naamswijziging van Facebook in Meta anders doet vermoeden, is er niet één versie van de metaverse, gedreven vanuit één groot platform, maar zullen er naar verwachting meerdere versies van de metaverse ontstaan, die met elkaar in verbinding (kunnen) staan (‘multiverse’). Het is ook de wereld waarin virtuele kleding, kunst en schoenen hun intrede doen en waar bedrijven via de metaverse nieuwe producten proberen te verkopen en klanten aan zich proberen te binden. En waar je via een online game cryptomunten kunt verdienen (‘play-to-earn-gaming’) en zelfs je zwaard of een ander gebruiksvoorwerp in een spel tegen vergoeding uit kunt lenen aan iemand die daarvoor zelf niet de middelen heeft. En waar de voorwaarden van deze bruikleenovereenkomst worden vastgelegd in een smart contract.

De hiervoor genoemde voorbeelden laten zien dat de metaverse niet alleen gezien kan worden als een toekomstige versie van het internet, maar dat ook nu al zichtbaar is op welke wijze deze wereld wordt vormgegeven. Waarbij het nog wel de vraag is of in welke mate en vooral ook met welke snelheid deze ontwikkelingen elkaar zullen opvolgen. Uit diverse publicaties blijkt echter dat de verwachtingen over de omvang van deze ‘nieuwe economie’ hooggespannen zijn.⁵

De ontwikkelingen rondom de metaverse kunnen mijns inziens niet geïsoleerd worden beschouwd van de ontwikkelingen rondom Web 3.0. Web 3.0 (of ‘Web3’) kan wellicht het best worden omschreven als dat wat zich onder de motorkap van het nieuwe internet bevindt: een platform dat voornamelijk drijft op blockchaintechnologie en waarop gebruikers direct (‘peer-to-peer’) informatie kunnen uitwisselen.⁶ Anders dan in de huidige ‘Web 2.0’-wereld, die voornamelijk wordt beheerst door platforms die informatie van gebruikers verzamelen en gebruiken, zouden gebruikers in een Web3-wereld veel meer zeggenschap en eigenaarschap over hun data hebben.⁷

Het is mijns inziens belangrijk ons te realiseren dat hierbij een aantal ontwikkelingen samenkomen die voor de fiscaliteit van belang kunnen zijn:

1. Betalingen die in toenemende mate plaatsvinden met behulp van cryptomunten, digitale stablecoins en digitale fiat valuta (‘CBDC’s)⁸ in plaats van in fiat geld (euro, dollar, etc.).

2. Eigenaarschap dat wordt bijgehouden met behulp van non-fungible tokens (NFT’s)⁹ in plaats van of naast juridische contracten.

3. Financieringen die ‘peer-to-peer’ plaatsvinden met behulp van smart contracts (en zonder bankrekening) in plaats van via financiële intermediairs zoals banken (ook wel ‘decentralized finance’ of ‘DeFi’ genoemd).

4. Nieuwe (grenzeloze) organisatievormen die ontstaan op de blockchain, ook wel ‘decentralized autonomous organizations’ of ‘DAO’s’ genoemd. Bij DAO’s draait het om eigenaarschap en een beslismodel dat geregeerd wordt door smart contracts en governance tokens als tegenhanger van de meer centraal georganiseerde juridische entiteiten met hun eigen bestuur en aandeelhouders.

5. Overheidsinmenging is als gevolg van het gedecentraliseerde karakter van Web3 beperkt/moeilijker.

Ik realiseer mij terdege dat veel van deze begrippen en ontwikkelingen bij de gemiddelde fiscalist niet of nauwelijks bekend zijn. Ook kan er genoeg worden opgemerkt ten aanzien van de vraag of deze ontwikkelingen wenselijk zijn, mogelijk achterhaald of irrelevant zijn geworden als gevolg van een (nieuwe) cryptowinter of slechts moeten worden gezien als een uit de hand gelopen hobby van cryptofanaten.¹⁰ Dit geldt wellicht zelfs in het bijzonder voor de ontwikkelingen rondom NFT’s.¹¹ Persoonlijk denk ik echter dat deze ontwikkelingen niet meer zijn weg te denken uit onze maatschappij en de komende tijd in relevantie alleen maar zullen toenemen. Dat vereist dus ook een inspanningsverplichting van de fiscalist die zich met deze problematiek bezighoudt. De koersen van cryptomunten zijn hierbij volstrekt irrelevant. Dit laat onverlet dat de technologische ontwikkelingen niet zonder slag of stoot zullen verlopen.¹²

Wanneer mijn verwachting uitkomt, betekent dit ook dat er vanuit een beleidsperspectief over nagedacht dient te worden op welke wijze omgegaan moet worden met de fiscaliteit in de metaverse:

1. Hoe kan worden voorkomen dat de metaverse leidt tot een nieuwe vorm van ‘Moneyland,’¹³ waarbij belastingontduiking wordt gefaciliteerd en transacties buiten het zicht van autoriteiten blijven?

2. Hoe kan meer duidelijkheid worden verkregen omtrent de fiscale consequenties van transacties die plaatsvinden in de metaverse?

Vanzelfsprekend zijn dit twee zijden van dezelfde medaille, en gegeven de verwachte omvang van de metaverse zou het mijns inziens goed zijn als hier tijdig op wordt ingespeeld. Dat lijkt vooralsnog slechts in beperkte mate het geval.

Men zou kunnen stellen dat veel van de onderliggende transacties zijn terug te voeren op de belastingheffing van cryptomunten. Ik denk dat dat ten dele juist is. En ten aanzien van de belastingheffing van cryptomunten is wel wat beweging te zien op het internationale belastingfront. Na het zeer algemene rapport van de OESO uit 2020 over de belastingheffing van cryptomunten,¹⁴ verscheen eerder op 22 maart 2022 de publieke consultatie van de OESO over het ‘Crypto-Asset Reporting Framework’ ofwel CARF.¹⁵ In feite betreft dit de invoering van de Common Reporting Standard (CRS) voor cryptomunten voor bepaalde nader gedefinieerde intermediairs, al is dit iets te kort door de bocht. Binnen de EU kunnen we naar verwachting zeer binnenkort de publicatie van een vergelijkbare maatregel verwachten in de vorm van DAC8. Hierbij moet worden afgewacht of en in hoeverre de voorgestelde DAC8-Richtlijn het CARF-raamwerk van de OESO zal overnemen.

De invoering van een rapportageverplichting ten aanzien van cryptotransacties, discussies over de reikwijdte en de administratieve last voor intermediairs daargelaten,¹⁶ is een belangrijke stap in de goede richting. Daarbij is overigens wel relevant dat zo’n rapporteringsverplichting bij voorkeur mondiaal wordt ingevoerd. Wanneer belangrijke landen, bijvoorbeeld de Verenigde Staten, achterblijven met een invoering van een dergelijke maatregel, zal dit een negatief effect kunnen hebben op het (Europese) investeringsklimaat. Helemaal nu de EU van zins is de cryptomarkten verder te reguleren met de invoering van MiCa.¹⁷ Het is belangrijk om hierbij een goede balans te blijven vinden tussen de noodzaak van regulering (waar ik een groot voorstander van ben, omdat het bijdraagt aan volwassenheid van de Web3-industrie en leidt tot meer zekerheid) en het stimuleren van innovatie met behulp van nieuwe technologie.

De invoering van een rapportageverplichting is echter slechts een beperkt onderdeel van hetgeen noodzakelijk is. Het is mijns inziens tevens noodzakelijk dat duidelijkheid wordt verkregen ten aanzien van de fiscale behandeling van bepaalde cryptotransacties (bijv. DeFi-transacties). In Nederland is er tot nu toe niet heel veel aandacht geweest voor de fiscale behandeling van cryptotransacties. Dat is op zichzelf logisch, nu de meeste transacties zich voordeden binnen de sfeer van box 3, waar in beginsel slechts de waarde van de cryptomunten op 1 januari van een bepaald jaar relevant is. Nu box 3 echter op de helling gaat, zal er ook meer aandacht moeten worden besteed aan de belastingheffing van cryptotransacties. Daarnaast zijn ook steeds meer bedrijven actief in de Web3-wereld en dus met crypto (bijvoorbeeld door de uitgifte van NFT’s of door betrokkenheid in DeFi-transacties), waardoor dergelijke vraagstukken ook voor de vennootschapsbelasting relevant worden. In bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk is ten opzichte van Nederland al veel meer bekend over hoe met bepaalde transacties dient te worden omgegaan.¹⁸ Nederland zou daar niet bij moeten achterblijven.

Maar ook duidelijkheid over de belastingheffing van cryptotransacties is mijns inziens nog niet voldoende om duidelijkheid te verkrijgen over de vraagstukken rondom belastingheffing in de metaverse. Het lijkt een understatement dat het niet is uit te sluiten dat de bestaande wetgeving niet in voldoende mate aansluit bij de transacties die in de metaverse kunnen plaatsvinden. Ook is het mijns inziens niet voldoende en onhaalbaar om de belastingheffing eerst te laten plaatsvinden op het moment dat de digitale wereld van de metaverse de (meer) analoge wereld van de belastingheffing bereikt. De ontwikkelingen rondom Web3 leiden er immers toe dat veel transacties de analoge wereld in zoverre niet ‘bereiken’. Om dan voor de belastingheffing aan te sluiten bij dit principe, draagt zelfs bij aan het creëren van een nieuw Moneyland!

De problematiek rondom de belastingheffing van de metaverse vertoont (conceptueel) overeenkomsten met de problematiek rondom de belastingheffing van multinationale ondernemingen van de digitale economie (Pillar One). In de kern gaat het om het vinden van een aangrijpingspunt voor de belastingheffing voor transacties in de digitale economie. De OESO verwacht dat in 2023 overeenstemming kan worden bereikt over Pillar One, getuige een recent nieuwsbericht en een bijbehorend status rapport.¹⁹ Er zijn echter wel een aantal belangrijke verschillen te onderkennen:

1. Pillar One is gericht op multinationale ondernemingen met een omzet van € 750 miljoen (de ‘CbCR’-grens), terwijl veel transacties in de metaverse gedecentraliseerd (peer-to-peer) zullen plaatsvinden.

2. Veel partijen en samenwerkingsverbanden (e.g. DAO’s) zullen ook niet voldoen aan de bovengrens van € 750 miljoen.²⁰

3. Pillar One vangt bij lange niet alle transacties die in de metaverse plaatsvinden (op basis van de huidige definities).

De complexiteit en de tijdlijn die gepaard gaan met het bereiken van overeenstemming over Pillar One biedt weinig hoop dat op korte termijn veel duidelijkheid is te verwachten over hoe dient te worden omgegaan met de belastingheffing rondom de metaverse en Web3. Daarnaast komen bij mij de volgende vragen op:

1. Waar vindt een verkoop in de metaverse plaats?

2. Hoe wordt een transactie (e.g., de aankoop van een NFT) voor bijvoorbeeld de indirecte belastingen (btw) belast als er in crypto wordt betaald en onbekend is waar de afnemer van mijn product zich bevindt?²¹

3. Maakt het uit of iets een digitale aankoop is of een fysiek product?

4. Onder welke omstandigheden kan er (geen) sprake zijn van een nieuw feit als de desbetreffende transacties zichtbaar zijn op de blockchain?

5. Zijn crypto-inkomsten uit een spel belast als inkomen (en verliezen aftrekbaar)?

6. Is het wenselijk dat spelaanbieders en andere aanbieders waar crypto kan worden verdiend ook onder de rapportage-verplichting van CARF/DAC8 vallen?

7. Dient er bronbelasting te worden geheven over een betaling die voortvloeit uit een lenings- of bruikleenovereenkomst die is vastgelegd in een smart contract?

8. Hoe verloopt de belastingheffing van DAO’s (transparant vs. entiteit)?

En de lijst met mogelijke vragen waar geen duidelijkheid over bestaat (beter gezegd: waar ik vragen over heb), is nog veel langer.

Ik kan mij voorstellen dat beleidsmakers terughoudend zijn ten aanzien van de focus op een ontwikkeling waarvan op voorhand onduidelijk is waar deze heen zal gaan. Werkdruk en prioritering zullen hierbij ook een rol spelen, aangemoedigd door het barre weer dat is aangekondigd als gevolg van een nieuwe cryptowinter. Tegelijkertijd denk ik dat het verstandig is dat niet te lang wordt gewacht met het inventariseren van de implicaties rondom de belastingheffing in de metaverse. In zoverre is het raadzaam om het citaat van David Chalmers²² waar ik deze Opinie mee begon ter harte te nemen. Om te voorkomen dat we straks allemaal een illusie armer zijn …