Parket bij de Hoge Raad, 31-12-2018, ECLI:NL:PHR:2018:1443, 18/00690, 18/00480, 17/05606, 17/05609, 17/05610

Per 1 januari 2001 is de Wet inkomstenbelasting 2001 (Wet IB 2001) ingevoerd, als opvolger van de Wet op de Inkomstenbelasting 1964 (Wet IB 1964). Volgens de memorie van toelichting bij de Wet IB 2001 (memorie van toelichting) is met de invoering van de Wet IB 2001 beoogd te komen tot een meer rechtvaardige heffing. Dit doel is onder meer getracht te bereiken door de invoering van een forfaitaire rendementsheffing over het inkomen uit sparen en beleggen. Tevens is in de memorie van toelichting aangegeven dat de inkomstenbelasting een draagkrachtheffing is en dat bij de invoering van de Wet IB 2001, nog meer dan bij de Wet IB 1964, is geprobeerd bij deze draagkrachtheffing aan te sluiten bij iemands feitelijke draagkracht. In de memorie van toelichting staat onder meer het volgende:⁴

“1.3.1. Naar een nieuwe inkomstenbelasting

De kern van de belastingherziening bestaat uit een herziening van de inkomstenbelasting: de Wet inkomstenbelasting 2001. In lijn met de Verkenning en het regeerakkoord is ervoor gekozen om over te stappen naar een meer analytische inkomstenbelasting met bredere heffingsgrondslagen. Doel is te komen tot een meer rechtvaardige heffing. Deze doelstelling is onder meer vormgegeven door middel van invoering van een stelsel van forfaitair rendement voor inkomen uit sparen en beleggen en de invoering van een boxenstructuur. Tevens voorziet de herziene inkomstenbelasting in een omzetting van de huidige belastingvrije sommen in heffingskortingen en in de introductie van een arbeidskorting. In combinatie met de voorgestelde verlaging van de tarieven is hiermee in vergelijking met het huidige stelsel een gerichter en effectiever inkomensbeleid mogelijk.

De keuze voor de invoering van meer analytische elementen is gemaakt op basis van een afweging van voors en tegens, die in de paragrafen 6.2 en volgende van de Verkenning nader is toegelicht. Deze keuze doet naar onze mening recht aan de doelstelling om de inkomstenbelasting als draagkrachtheffing zodanig te moderniseren dat van elke belastingplichtige – rekening houdend met de aard en de omvang van zijn inkomen en zijn persoonlijke omstandigheden en praktische overwegingen – een bijdrage kan worden gevraagd aan de algemene middelen die, meer nog dan onder de werking van de Wet op de inkomstenbelasting 1964, is afgestemd op zijn feitelijke draagkracht. In dit verband verwijzen wij ook naar de in hoofdstuk 10 van deze memorie gepresenteerde inkomenseffecten die duiden op evenwichtigheid van het nieuwe stelsel.

In het kader van de herziening van de inkomstenbelasting is de bestaande Wet op de inkomstenbelasting 1964 integraal doorgelopen en herschreven. Het resultaat is een herschrijfoperatie waarbij belangrijke uitgangspunten voor moderne wetgeving zoals transparantie, duidelijkheid, evenwichtig gebruik van delegatiebevoegdheden en dergelijke zijn gehanteerd. De keus om veel bestaande regelingen ongewijzigd over te nemen berust hierbij veelal op een afweging van praktische aard.”

In de memorie van toelichting is tevens aangegeven dat voor een nieuw (forfaitair) systeem is gekozen, omdat de heffing onder de Wet IB 1964 belastingontwijking in de hand werkte, doordat de inkomsten uit het vermogen wel onder deze heffing vielen maar de vermogensaanwas niet. Belastingplichtigen gingen daarop meer beleggen in beleggingsproducten waarbij, vermogensaanwas in het vooruitzicht werd gesteld maar er geen daadwerkelijke uitkeringen, als zijnde inkomsten uit het vermogen, werden verstrekt. Door dergelijke beleggingen ook nog eens te financieren met vreemd vermogen – waarvan de financieringsrente onder de Wet IB 1964 veelal aftrekbaar was – werd onder het regime van de Wet IB 1964 niet langer recht gedaan aan het beginsel dat de inkomstenbelasting een draagkrachtheffing is. Een forfaitaire rendementsheffing in een boxenstelsel zou meer recht doen aan het draagkrachtbeginsel waarop de inkomstenbelasting is gebaseerd. De memorie van toelichting vermeldt:⁵

“1.3.3. Een nieuw regime voor inkomen uit sparen en beleggen

Volgens het huidige fiscale inkomensbegrip zijn de reguliere opbrengsten van privé-vermogensbestanddelen (rente, dividend, huur) wel, maar de op dergelijke vermogensbestanddelen behaalde vermogenswinsten niet belast. Dit leidt ertoe dat veel belastingplichtigen er naar streven vermogensrendementen zoveel mogelijk in de vorm van onbelaste vermogenswinst te genieten. Als gevolg van de veelheid aan beleggingsvormen die op basis van het principe van onbelaste vermogensgroei worden aangeboden, kan het progressieve tarief betrekkelijk eenvoudig worden ontlopen. Deze vorm van uit fiscaal oogpunt ongewenste, maar binnen de huidige systematiek toegestane, belastingontwijking verergert naarmate dergelijke beleggingsvormen worden gefinancierd met leningen, aangezien de met die leningen corresponderende financieringsrente veelal volledig aftrekbaar is. De praktijk leert dat de hiervoor beschreven vorm van belastingbesparing maatschappelijk niet zozeer als onacceptabel, maar eerder als verstandig wordt beoordeeld. Hierbij is tevens van belang dat de huidige progressieve belastingheffing van met name spaarrente dikwijls als onredelijk zwaar wordt ervaren.

Als oplossing voor deze problematiek is gekozen voor een systeem waarbij inkomen uit sparen en beleggen forfaitair wordt bepaald op een vermogensrendement van 4% (forfaitair rendement) en wordt belast tegen een vast tarief van 30%. De introductie van het boxenstelsel hangt hiermee samen. Wat betreft de overwegingen die ten grondslag hebben

gelegen aan de keuze voor de vermogensrendementsheffing, wordt verwezen naar bijlage I (Afwegingen inzake de belastingheffing over inkomsten uit vermogen).

Het voorgestelde boxenstelsel en het systeem van forfaitair rendement vormen een oplossing voor de hiervoor aangeduide problematiek van de huidige synthetische inkomstenbelasting. In vergelijking met de bestaande wetgeving wordt daardoor meer recht gedaan aan het draagkrachtbeginsel. Ongewenst en oneigenlijk gebruik van aftrekposten wordt tegengegaan en vermogensrendementen worden effectiever in de belastingheffing betrokken. De vermogensrendementsheffing, die wordt geheven op basis van een forfaitair rendement van 4% over het netto vermogen, is een adequaat antwoord op de grootschalige belastingontwijking die onder de bestaande belastingwetgeving plaatsvindt en die leidt tot een aantasting van de draagkrachtgedachte. Bij de rendementsheffing verdwijnt het onderscheid tussen de belaste inkomstensfeer en de onbelaste vermogenssfeer. De bestaande mogelijkheden voor belastingontwijking in deze sfeer worden via de forfaitaire benadering ingedamd.

Er is daardoor niet alleen sprake van verbetering van de robuustheid van de grondslag, maar ook van verbetering op het vlak van draagkracht.”

Voorts is in de memorie van toelichting opgemerkt dat omwille van de eenvoud en om belastingontwijking zoveel mogelijk te voorkomen is gekozen voor een ongedifferentieerde forfaitaire rendementsheffing van 4%. Deze forfaitaire inkomsten worden vervolgens belast tegen een belastingtarief van 30%. De memorie van toelichting merkt hierover op:⁶

“6.3.4. Hoogte van het forfaitaire rendement en tarief

Het forfaitaire rendement wordt gesteld op 4% van de waarde van de rendementsgrondslag. Dit forfaitaire rendement wordt belast tegen een vast tarief van 30%. Uit het oogpunt van eenvoud en om belastingontwijking zoveel mogelijk te voorkomen, geldt één (ongedifferentieerd) forfaitair rendement. De gekozen hoogte van het belastingtarief is de uitkomst van een weging van diverse factoren. In de eerste plaats is dat de voorwaarde dat de systeemwijziging bij de vermogensinkomsten, net als voor het geheel, moet leiden tot evenwichtige inkomenseffecten. Het kan niet zo zijn dat de heffing over vermogensinkomsten los komt te staan van het uitgangspunt dat de inkomstenbelasting een heffing naar draagkracht is. Tegelijkertijd vraagt de internationale mobiliteit van kapitaal om een in dat licht concurrerende belastingheffing. De voorgestelde forfaitaire rendementsheffing komt daaraan tegemoet. Een tarief van 30% en een aanzienlijk verbrede heffingsgrondslag leveren budgettaire middelen om binnen de eerder gestelde randvoorwaarde de vermogensbelasting te laten vervallen en bovendien nog een bijdrage te leveren aan de verlaging van de tarieven. Macro bezien daalt hierdoor de belastingdruk op arbeid en neemt de belastingdruk op (forfaitaire) vermogensinkomsten toe.”

Uit de memorie van toelichting volgt dat is gekozen voor een forfaitair rendement van 4% omdat dit volgens de wetgever een rendement is dat iedereen zou kunnen behalen zonder risico te nemen, zeker wanneer dit over de langere termijn wordt bezien. De memorie van toelichting vermeldt hierover:⁷

“6.3.7. Tegenbewijsregeling

In een globaal forfaitair heffingssysteem zoals het forfaitaire rendement past geen tegenbewijsregeling voor situaties waarin het werkelijk behaalde rendement lager is dan het forfaitaire rendement. Er is bewust voor gekozen om de hoogte van het forfaitaire rendement op een zodanig niveau vast te stellen (4%) dat iedereen in staat is om, zeker indien dit over een wat langere periode wordt bezien, dit rendement zonder risico te kunnen behalen. Vanuit dit perspectief bezien kan een tegenbewijsregeling achterwege worden gelaten.

De keuze om geen tegenbewijsregeling op te nemen hangt ook samen met het feit dat met een tegenbewijsregeling de uitvoerbaarheid en de aantrekkelijkheid van de forfaitaire aanpak zou worden ontkracht, zelfs in situaties waarbij de tegenbewijsregeling zou worden beperkt tot bepaalde categorieën vermogensinkomsten, zoals rente. Bovendien is een tegenbewijsregeling in dit geval in strijd met het karakter van de forfaitaire heffing. Een tegenbewijsregeling kan immers uitsluitend adequaat functioneren wanneer de werkelijk behaalde inkomsten op relatief eenvoudige en eenduidige manier zouden kunnen worden bepaald. De ervaring heeft inmiddels echter geleerd dat het bepalen van de werkelijke inkomsten uit vermogen niet alleen zeer gecompliceerd is maar ook – belangrijker nog – tot een resultaat leidt dat in veel gevallen geen reële afspiegeling (meer) vormt van de economische werkelijkheid. (…) De problematiek om de werkelijke inkomsten op een juiste wijze te bepalen heeft juist ten grondslag gelegen aan de wens om het bepalen van de vermogensinkomsten op een geheel andere en meer flexibele leest te schoeien. Bovendien blijven kleine spaarders en beleggers door de vrijstelling⁸ buiten de forfaitaire heffing.”

In de literatuur is destijds door een aantal auteurs betoogd dat een vermogenswinstbelasting meer in overeenstemming zou zijn met de draagkrachtgedachte dan de voorgestelde forfaitaire heffing, omdat daarmee het daadwerkelijke rendement van de vermogensbestanddelen in de heffing wordt betrokken.⁹ In de nota naar aanleiding van het verslag bij de Wet IB 2001 (nota naar aanleiding van het verslag) is echter opgemerkt dat het stelsel van de forfaitaire rendementsheffing de voorkeur genoot:¹⁰

“Hiervoor in deze nota is aangegeven dat het niet mogelijk is om de werkelijk genoten inkomsten uit vermogen in de heffing te betrekken. Aangegeven is dat dit binnen het concept van het huidige wettelijke systeem niet mogelijk is en dat een vermogenswinstbelasting op grond van diverse overwegingen ook geen reële optie is. Tegen die achtergrond bezien is gekozen voor een forfaitaire benadering van de inkomsten uit vermogen.”

Zoals gezegd kan het forfaitaire stelsel van box 3 al jaren niet meer rekenen op de sympathie van spaarders, omdat zij minder rendement behalen dan zij op grond van het forfaitaire stelsel geacht worden te kunnen behalen. De vraag die telkens wordt gesteld is of deze heffing op regelniveau dan wel op individueel niveau in strijd komt met artikel 1 EP. De Hoge Raad heeft in HR BNB 2011/297¹¹ geoordeeld dat de box 3-heffing geen inbreuk vormt op artikel 1 EP. Dat arrest had betrekking op het forfaitaire karakter van de heffing als zodanig. In HR BNB 2015/174¹² en HR BNB 2016/177¹³, waar het respectievelijk de jaren 2010 en 2011 betrof, herhaalt de Hoge Raad dit oordeel. In deze arresten voegt de Hoge Raad toe dat dit stelsel pas dan in strijd komt met artikel 1 EP indien een rendement van 4% voor een lange reeks van jaren voor particuliere beleggers niet meer haalbaar is en belastingplichtigen worden geconfronteerd met een buitensporige zware last. Zie punt 2.3.2. van HR BNB 2015/174:

“2.3.2. (…) Dit stelsel zou slechts dan in strijd komen met artikel 1 van het EP indien zou komen vast te staan dat het destijds door de wetgever voor een lange reeks van jaren veronderstelde rendement van vier percent voor particuliere beleggers niet meer haalbaar is en belastingplichtigen, mede gelet op het toepasselijke tarief, zouden worden geconfronteerd met een buitensporige zware last. (..)”

In HR BNB 2016/177 is voornoemde rechtsregel opgenomen onder punt 2.4.1.3. In dit arrest gaat de Hoge Raad nog een stapje verder. Hij overweegt namelijk ook dat indien duidelijk zou worden dat het forfaitaire rendement niet meer haalbaar is, van de wetgever mag worden verlangd dat hij de regeling aanpast zodat de regeling meer aansluit bij de werkelijkheid:

“2.4.1.3. Van het forfaitaire stelsel van box 3 kan, gelet op voormelde uitgangspunten, niet worden gezegd dat het elke redelijke grond ontbeert. Gelet op de ruime beoordelingsmarge die de wetgever op het terrein van het belastingrecht toekomt, is dit stelsel niet in strijd met artikel 1 EP. Dit stelsel zou slechts dan in strijd komen met artikel 1 EP indien zou komen vast te staan dat het destijds door de wetgever voor een lange reeks van jaren veronderstelde rendement van vier percent voor particuliere beleggers niet meer haalbaar is en belastingplichtigen, mede gelet op het toepasselijke tarief, zouden worden geconfronteerd met een buitensporig zware last (zie HR 3 april 2015, nr. 13/04247, ECLI:NL:HR:2015:812, BNB 2015/174). Indien deze onhaalbaarheid duidelijk zou worden en de wetgever ervoor kiest uit te blijven gaan van een forfaitair rendement, mag van hem worden verlangd dat hij de regeling aanpast teneinde de beoogde benadering van de werkelijkheid te herstellen.”

Artikel 5.2, eerste lid, Wet IB 2001 luidt met ingang van 1 januari 2017 als volgt:

“Het voordeel uit sparen en beleggen wordt gesteld op 1,63% van het gedeelte van de grondslag sparen en beleggen dat behoort tot rendementsklasse I, vermeerderd met 5,39% van het gedeelte van die grondslag dat behoort tot rendementsklasse II (forfaitair rendement). De grondslag sparen en beleggen is de rendementsgrondslag aan het begin van het kalenderjaar (peildatum) voor zover die rendementsgrondslag meer bedraagt dan het heffingvrije vermogen. De omvang van het gedeelte van de grondslag sparen en beleggen dat behoort tot rendementsklasse I, onderscheidenlijk rendementsklasse II, wordt bepaald aan de hand van de volgende tabel.

”

In de memorie van toelichting bij het Belastingplan 2016 is opgenomen dat wordt gekozen voor een gedifferentieerd forfaitair tarief omdat dat beter aansluit bij de werkelijke rendementen die belastingbetalers in voorafgaande jaren hebben behaald. Het gaat dan met name om een betere aansluiting bij de werkelijke rendementen behaald op spaarrekeningen, nu volgens vorengenoemde memorie van toelichting het rendement van 4% voor het totale box 3-vermogen nog dicht wordt benaderd:¹⁶

“De vermogensrendementsheffing in box 3 wordt met ingang van 1 januari 2017 herzien zodat deze beter aansluit bij de rendementen die door belastingbetalers in voorafgaande jaren gemiddeld zijn behaald. Terwijl voor het totale box 3-vermogen het tot nu toe gehanteerde forfaitaire rendement van 4% nog dicht wordt benaderd, is de spaarrente de afgelopen jaren flink gedaald. Veel spaarders in box 3 hebben het gevoel belasting te betalen over een opbrengst die er nooit is geweest. Het kabinet heeft daarom gezocht naar alternatieven voor de bestaande vermogensrendementsheffing die beter aansluiten bij de werkelijk behaalde rendementen en die tegelijkertijd goed uitvoerbaar zijn.”

In de memorie van toelichting bij het Belastingplan 2016 is verder vermeld dat, gelet op de wens om de eenvoud van het forfaitaire stelsel te behouden en de wens om een betere aansluiting van het forfait te krijgen op het werkelijk behaalde rendement, wordt uitgegaan van een ‘gemiddelde verdeling van het box 3-vermogen over spaargeld en beleggingen (de vermogensmix) in combinatie met een in het verleden in de markt gemiddeld gerealiseerd rendement op beide componenten’. De gehanteerde gemiddelde verdeling van het box 3-vermogen zal voor het eerst na drie jaar en vervolgens iedere vijf jaar worden herzien en het rendement (ik neem aan het forfaitaire rendement) op beide rendementsklassen wordt jaarlijks herzien op basis van cijfers van de voorafgaande jaren:¹⁷

“Het kabinet wil dit bewerkstelligen door het forfaitaire rendement voortaan te baseren op de gemiddelde verdeling van het box 3-vermogen over spaargeld en beleggingen (de vermogensmix) in combinatie met een in het verleden in de markt gerealiseerd rendement op beide componenten. Zowel het rendement op het spaardeel als op het beleggingsdeel wordt jaarlijks aangepast aan de hand van de meest actueel beschikbare gegevens. Er wordt dus niet gedifferentieerd naar de vermogenstitels die een belastingplichtige daadwerkelijk bezit, maar naar een gemiddelde vermogensverdeling over sparen en beleggen. Deze gemiddelde vermogensmix is gebaseerd op de belastingaangiften en wordt periodiek geëvalueerd, voor het eerst tegelijk met de evaluatie van het nieuwe systeem drie jaar na inwerkingtreding en vervolgens elke vijf jaar. Het kabinet handhaaft het vlakke tarief van 30%, ongeacht de vermogenstitel of de omvang van het vermogen. Het kabinet verhoogt het heffingvrije vermogen met ingang van 2017 naar € 25.000 per persoon (bedrag 2015: € 21.330). Dit zorgt ervoor dat het aantal personen dat geen box 3-heffing verschuldigd is toeneemt met 240.000 (150.000 huishoudens). De eenvoud van het forfaitaire systeem blijft met dit voorstel behouden, terwijl beter wordt aangesloten bij de in de voorafgaande jaren gemiddeld door belastingbetalers in de markt behaalde rendementen.”

“2. Rendementen op het box 3-vermogen

(…)

Spaargeld

Bank- en spaartegoeden

(…) In de loop der tijd is de spaarrente gedaald. Zo is de rente op direct opvraagbare tegoeden, dat wil zeggen een tegoed dat niet langer dan 3 maanden ‘vaststaat’, gedaald van meer dan 6% begin tachtiger jaren, naar 1,3% in 2014 en 1% in 2015 (raming 2015). Spaartegoeden die langer dan 3 maanden niet opvraagbaar zijn, kennen een hogere rente, maar maken een beperkt deel uit van het totale spaargeld. Voor de bepaling van het rendement op spaargeld wordt aangesloten bij de rentestand op deposito’s met een opzegtermijn van minder dan drie maanden (dit is de rentestand op direct opvraagbare tegoeden voor huishoudens zoals gepubliceerd door DNB). De verwachting is dat het vijfjarig gemiddelde van deze rente over 2011 tot en met 2015 1,63% zal bedragen. (…)

Beleggingen

(…)

Aandelen

(…)De samenstelling van de aandelenportefeuille van de gemiddelde box 3-belegger is niet bekend. (…)De Nederlandse belegger zal niet alleen in Nederlandse aandelen beleggen. Voor de benadering van de rendementen die een box 3-belegger heeft behaald, wordt gebruikgemaakt van de MSCI-beleggingindex voor Europa (bruto in lokale valuta) (…) Als een langetermijnrendement wordt berekend met als startjaar een willekeurig jaar in de periode 1984-1994 en als eindjaar een willekeurig jaar in de periode 2008-2014 dan levert dat 77 verschillende resultaten op van een gemiddeld langetermijnrendement. Door de keuzes van deze range voor het beginjaar en het eindjaar worden de resultaten niet beïnvloed door de pieken en dalen in de periode 1994-2008. De resultaten variëren van een rendement tussen 6% en 10%, met als gemiddelde, afgerond op ¼%, een langetermijnrendement van 8¼%. In de grafiek is naast de feitelijke ontwikkeling van de beleggingsindex een lijn opgenomen van een denkbeeldige index die elk jaar met 8¼% groeit. Daarmee wordt zichtbaar dat met dit groeipercentage de feitelijke ontwikkeling op lange termijn goed wordt beschreven. (…)

Onroerende zaken

Evenals voor aandelen is niet bekend in welk type onroerende zaken het gemiddelde box 3-

vermogen is belegd. Het kan gaan om tweede huizen, winkel- of bedrijfspanden, bospercelen en dergelijke. De beschikbare cijfers geven wel een indicatie dat onroerende zaken vooral bestaat uit tweede woningen. Om het behaalde rendement op onroerende zaken te benaderen is daarom gekozen voor de ontwikkeling van de huizenprijzen. Daarmee wordt dus impliciet aangenomen dat de huizenprijsstijging indicatief is voor de waardeontwikkeling van onroerende zaken in box 3 inclusief de netto-inkomsten uit die beleggingen. Voor netto-inkomsten wordt derhalve voorzichtigheidshalve aangenomen dat eventuele huuropbrengsten en kosten van bezit per saldo tegen elkaar wegvallen. Ook huizenprijzen laten geen stabiele prijsontwikkeling zien. In het verleden zijn er tijdvakken geweest van grote prijsstijgingen, maar ook van grote prijsdalingen. In de periode 1994-2008 zijn de huizenprijzen fors gestegen. Sindsdien is er een prijscorrectie opgetreden, die tot 2014 heeft geduurd. Op lange termijn laten de huizenprijzen een gestage stijging zien. In onderstaande grafiek [CE: grafiek niet opgenomen] is, naast de feitelijke ontwikkeling, een huizenprijs gesimuleerd bij een jaarlijkse stijging van 4¼% per jaar. (…)

Obligaties

(…) Dit rendement is gestaag gedaald. Tussen 2002 en 2008 bewoog het rendement rond de 4%. Sindsdien is onder invloed van de specifieke situatie op de financiële markten dit rentepercentage verder gedaald. In 2014 bedroeg dit rendement 1,45% (bron: DNB). Voor het langetermijngemiddelde wordt voor het rendement aangenomen dat het terugkeert naar het gemiddelde niveau in de periode 2002-2008 van rond de 4%.(…)”

3 Het “destijds door de wetgever veronderstelde rendement van vier percent”: nominaal of reëel?

Uit de nota naar aanleiding van het verslag kan worden opgemaakt dat geen rekening wordt gehouden met een inflatiecomponent. In de nota naar aanleiding van het verslag bij de Wet IB 2001 is immers opgemerkt dat bij de invoering van de Wet IB 2001 bij het bepalen van het belastbare inkomen, en dus ook bij het bepalen van het belastbare inkomen uit sparen en beleggen, niet direct rekening zal worden gehouden met de invloed van inflatie. Wel zal op indirecte wijze rekening worden gehouden met inflatie, namelijk door de schijflengten jaarlijks voor inflatie te corrigeren:²⁸

“Naar aanleiding van de opmerking van de leden van de fractie van de PvdA over de het rekening houden met inflatie –ook de leden van de fractie van het CDA vragen daar aandacht voor– wordt opgemerkt dat in de inkomstenbelasting in beginsel slechts indirect rekening wordt gehouden met de invloed van inflatie. Dit komt tot uitdrukking in het feit dat de omvang van diverse bedragen (zoals de schijflengten) jaarlijks voor inflatie wordt gecorrigeerd. Bij de bepaling van de omvang van het belastbare inkomen wordt als zodanig echter geen rekening gehouden met de invloed van inflatie. Deze in de Wet op de inkomstenbelasting 1964 gehanteerde systematiek vormt ook het uitgangspunt voor de Wet inkomstenbelasting 2001. Over de vraag of dat theoretisch juist is of niet, zijn in het verleden reeds uitgebreide discussies gevoerd. In dat verband kan onder meer worden gewezen op het eind jaren zeventig verschenen rapport Hofstra inzake inflatieneutrale belastingheffing; de leden van de fractie van het CDA refereren daaraan. Wel dient in dit verband voor de volledigheid te worden opgemerkt dat door het sinds die tijd sterk teruglopen van het niveau van de inflatie het belang van het zuiveren van het belastbaar inkomen van een inflatiecomponent navenant is afgenomen. Mede tegen die achtergrond is ervoor gekozen om bij de vaststelling van de omvang van het belastbare inkomen geen rekening te houden met inflatie. Dit geldt ook voor het belastbare inkomen uit sparen en beleggen.”

Verderop in de nota naar aanleiding van het verslag is voorts ter zake van de keuze geen tegenbewijsregeling op te nemen nogmaals opgemerkt dat in de Wet IB 2001 geen rekening wordt gehouden met de directe invloed van inflatie. Met betrekking tot een door het CDA aangedragen rekenvoorbeeld wordt opgemerkt dat vóórdat de 1,2%-heffing (4% forfaitair rendement belast met 30% belasting) plaatsvindt op het ontvangen rentepercentage geen correctie dient plaats te vinden voor de inflatie:²⁹

“6.3.7. Tegenbewijsregeling

De leden van diverse fracties van het CDA en de SGP hebben opmerkingen gemaakt over een tegenbewijsregeling in relatie tot de forfaitaire rendementsheffing. (…) Naar aanleiding van deze vragen wordt het volgende opgemerkt.

De opzet van de forfaitaire rendementsheffing sluit op globale wijze aan bij de werkelijke rendementen die belastingplichtigen zonder veel risico kunnen behalen. Achtergrond daarvan is dat – zoals hiervoor in deze nota is aangegeven – de precieze omvang van de werkelijke inkomsten uit vermogen niet in alle gevallen exact is te bepalen, noch via een aanpassing van het huidige stelsel, noch via een vermogenswinstbelasting. De koppeling met het feitelijk behaalde rendement is derhalve slechts indirect aanwezig.

De leden van de fractie van het CDA geven in dit kader het voorbeeld van een spaarrekening waarop 3,25% rente wordt genoten. Deze leden trekken van dit rendement eerst 2,2% inflatie af alvorens daar ook de forfaitaire rendementsheffing van 1,2% vanaf te trekken. Aldus ontstaat naar het oordeel van deze leden een negatief rendement van 0,15%. (…) Naar aanleiding van het voorbeeld van de leden van de fractie van het CDA wordt het volgende opgemerkt. Het is niet redelijk het forfaitaire rendement uitsluitend te beoordelen op basis van rendementen die (tijdelijk) beneden het forfaitaire percentage van 4% liggen. Er zullen ook situaties ontstaan dat het rendement boven dit percentage zal liggen, ook in de sfeer van rentevergoedingen. Voorts wordt opgemerkt dat in de systematiek van de inkomstenbelasting – zoals hiervoor ook is aangegeven – geen rekening wordt gehouden met de directe invloed van inflatie. Dit geldt voor de huidige Wet op de inkomstenbelasting 1964, maar ook voor de Wet inkomstenbelasting 2001.

Vanuit dat perspectief dient de door de leden van de fractie van het CDA toegepaste correctie van 2.2% achterwege worden gelaten. (…) Daarbij wordt voorts nog opgemerkt dat bij het berekenen van de feitelijke belastingdruk, ook rekening moet worden gehouden met de invloed van het heffingvrije vermogen. (…)”

Uit het verslag van een algemeen overleg bij de Wet IB 2001 (verslag van een algemeen overleg) en in het vervolg van de voortzetting van de behandeling van de wetsvoorstellen bij de Wet IB 2001 (het vervolg van de voortzetting van de behandeling van de wetsvoorstellen) lijkt echter te kunnen worden opgemaakt dat er wel degelijk rekening wordt gehouden met een inflatiecomponent. In het verslag van een algemeen overleg heeft toenmalig minister van Financiën Zalm (minister Zalm) opgemerkt dat de 4% forfaitaire rendementsheffing ziet op het reële rendement dat men moet kunnen behalen en niet op het nominale rendement:³⁰

“Minister Zalm: (…) Dan de 4%. (…) De 4% beoogt te zijn het reële rendement dat je op langere termijn met beleggen risicovrij moet kunnen halen. (…) Wij spreken dan wel over reëel rendement en niet over nominaal rendement. In 1995 is er een rapport verschenen over de disconteringsvoet bij kosten-batenanalyses, waarbij natuurlijk precies hetzelfde probleem speelt. Dan moet je ook een reëel risicovrij rendement hebben. (…) Juist omdat het een reëel rendement is, is het heel moeilijk om van jaar op jaar een koppeling te maken. Je kunt wel de nominale rente nemen en daarvan de inflatie, maar bij de reële rente gaat het natuurlijk om de toekomstige inflatie, dus om de verwachtingscomponent. Bij indexleningen kun je het heel zuiver meten. Wij hebben nu echter geen indexleningen. (…)”

In het vervolg van de voortzetting van de behandeling van de wetsvoorstellen bij de Wet IB 2001 heeft toenmalig minister Zalm herhaald dat de 4% forfaitaire rendementsheffing is gebaseerd op een reëel rendement:³¹

“Die 4% is volgens mij een haalbaar risicovrij rendement en dat percentage gebruiken wij bij de overheid ook bij kosten-batenanalyses. (..) Wij houden ook nog wel een klein beetje rekening met wat er in werkelijkheid gebeurt door het ieder jaar herijken van de vermogens. Die 4% is volgens mij een reëel rendement. Op staatsobligaties is het rendement op dit moment 5,75%, maar dat is inclusief inflatie. U kunt dat ook zien aan indexleningen die wij niet hebben, maar andere landen wel. Daarbij kan men onmiddellijk het reëel rendement zien en ook dat ligt daar om en nabij de 4%, dus een heel aardig uitgangspunt voor risicovrij beleggen. Dat is ook de 4 die in ons belastingplan zit. Die komt dus niet willekeurig uit de lucht vallen. Het is een lange termijn reëel haalbaar risicovrij rendement.

(…)

De heer Marijnissen citeert cijfers uit een mooie periode. Het is ook voorgekomen dat er tien, twintig jaar lang niets met de koersen gebeurde. Een tweede kanttekening bij zijn cijfers is dat het nominaal is, inclusief inflatie. Die 4% is reëel en in de inflatie-indexatie zit de herwaardering van het vermogen. De gang van zaken is niet dat slechts een keer het vermogen wordt vastgesteld waarna voor een periode van 20 jaar het percentage van 4 daarop wordt losgelaten. Ieder jaar wordt het vermogen opnieuw gewogen en de inflatie uit zich in de waardestijging van het vermogen. Bovenop die 4% komt nog de inflatie en daar komen hogere getallen uit die als vergelijkingsmaatstaf genomen moeten worden. Het percentage wordt dan 6 als maatstaf voor de middellange termijn.”

4 Hoe te bepalen of het “destijds door de wetgever (…) veronderstelde rendement van vier percent” haalbaar is?

De Hoge Raad betrekt de toets in HR BNB 2016/177 echter op het gehele box 3-vermogen. De Hoge Raad heeft in een zaak betreffende de vraag of de forfaitaire rendementsheffing in 2011 in strijd komt met artikel 1 EP geoordeeld dat er geen reden is anders te oordelen over 2011 dan over 2010, nu niet is komen vast te staan dat ‘de gemiddelde opbrengsten uit sparen en beleggen’ lager waren dan in 2010. De ‘gemiddelde opbrengsten uit sparen en beleggen’ impliceert mijns inziens dat de toets over het gehele box 3-vermogen dient te worden uitgevoerd. De Hoge Raad overwoog (cursivering CE):

“2.5.1. De onderhavige procedure betreft de forfaitaire rendementsheffing voor het jaar 2011. In het zojuist genoemde arrest BNB 2015/174 inzake de heffing van inkomstenbelasting voor het jaar 2010 was niet komen vast te staan dat het destijds door de wetgever voor een lange reeks van jaren veronderstelde rendement van vier percent voor particuliere beleggers toen niet meer haalbaar was. Er is geen grond om daarover anders te oordelen voor het onderhavige jaar 2011, ten aanzien van welk jaar in deze procedure niet is komen vast te staan dat de gemiddelde opbrengsten uit sparen en beleggen lager waren dan in 2010.”

Voor de conclusie dat deze toets op het gehele box 3-vermogen moet worden toegepast, pleit voorts de tekst van de artikelen 5.2, lid 1, en 5.3 van de Wet IB 2001. Artikel 5.2, lid 1, Wet IB 2001 regelt dat het voordeel uit sparen en beleggen wordt gesteld op 4% van de grondslag sparen en beleggen:

“Het voordeel uit sparen en beleggen wordt gesteld op 4% (forfaitair rendement) van de grondslag sparen en beleggen. De grondslag sparen en beleggen is de rendementsgrondslag aan het begin van het kalenderjaar (peildatum) voor zover die rendementsgrondslag meer bedraagt dan het heffingvrije vermogen.”

Artikel 5.3 Wet IB 2001 bepaalt dat de heffing plaatsvindt over het voordeel uit het saldo van het geheel van bezittingen en schulden en dus niet over de opbrengst van een specifieke belegging. Ik verwijs in dit verband ook naar HR BNB 2018/19, punt 3.6.2.

De ‘haalbaarheidstoets’ zoals geformuleerd in de arresten HR BNB 2015/174 en HR BNB 2016/177, is mijns inziens ingegeven door de vraag of het forfaitaire stelsel van box 3 nog wel de werkelijkheid benadert en daarmee of dit forfaitaire stelsel nog wel in overeenstemming is met artikel 1 EP.⁴⁰ Dit kan bijvoorbeeld worden afgeleid uit de context van HR BNB 2016/177:

“2.4.1.1. Bij de totstandkoming van box 3 met ingang van 2001 heeft de wetgever het forfaitaire rendement bepaald op vier percent. Dit percentage is niet afhankelijk gesteld van het werkelijke rendement van de bezittingen gedurende het jaar. De wetgever achtte dat gerechtvaardigd omdat:

“daarmee op een globale maar aanvaardbare wijze zou kunnen worden aangesloten bij de rendementen die belastingplichtigen in de praktijk, indien dit over een langere periode wordt bezien, gemiddeld zouden moeten kunnen behalen zonder dat zij daar (veel) risico voor hoeven te nemen. In zoverre kan derhalve niet worden gesteld dat in het concept van de forfaitaire rendementsheffing geen rekening wordt gehouden met de omvang van de werkelijk genoten inkomsten uit vermogen.”

(Kamerstukken II 1999/2000, 26 727, nr. 7, blz. 263).

2.4.1.2. Van de wetgever mag worden verlangd dat een forfaitair stelsel, waaraan een zekere ruwheid inherent is, zodanig wordt vormgegeven dat daarmee wordt beoogd de werkelijkheid te benaderen (vgl. HR 12 mei 1999, nr. 33320, ECLI:NL:HR:1999:AA2756, BNB 1999/271). Bij de vaststelling van het forfaitaire rendementspercentage op vier percent heeft de wetgever dan ook terecht aansluiting gezocht “bij de rendementen die belastingplichtigen in de praktijk, indien dit over een langere periode wordt bezien, gemiddeld zouden moeten kunnen behalen zonder dat zij daar (veel) risico voor hoeven te nemen”.

2.4.1.3. Van het forfaitaire stelsel van box 3 kan, gelet op voormelde uitgangspunten, niet worden gezegd dat het elke redelijke grond ontbeert. Gelet op de ruime beoordelingsmarge die de wetgever op het terrein van het belastingrecht toekomt, is dit stelsel niet in strijd met artikel 1 EP. Dit stelsel zou slechts dan in strijd komen met artikel 1 EP indien zou komen vast te staan dat het destijds door de wetgever voor een lange reeks van jaren veronderstelde rendement van vier percent voor particuliere beleggers niet meer haalbaar is en belastingplichtigen, mede gelet op het toepasselijke tarief, zouden worden geconfronteerd met een buitensporig zware last (zie HR 3 april 2015, nr. 13/04247, ECLI:NL:HR:2015:812, BNB 2015/174). Indien deze onhaalbaarheid duidelijk zou worden en de wetgever ervoor kiest uit te blijven gaan van een forfaitair rendement, mag van hem worden verlangd dat hij de regeling aanpast teneinde de beoogde benadering van de werkelijkheid te herstellen.”