Parket bij de Hoge Raad, 21-12-2012, BX9090, 11/04685

PROCUREUR-GENERAAL BIJ DE HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

1. Inleiding

1.1 Aan X, wonende te Z (Verenigd Koninkrijk), (hierna: belanghebbende), is over het jaar 2007 een aanslag in de inkomstenbelasting en premie volksverzekeringen (hierna: de aanslag) opgelegd naar een belastbaar inkomen uit werk en woning van nihil en een belastbaar inkomen uit sparen en beleggen van € 13.720.

1.2 Tegen de aanslag heeft belanghebbende bezwaar gemaakt. De Inspecteur(1) heeft de aanslag, bij uitspraak op bezwaar, verminderd tot een berekend naar een belastbaar inkomen uit werk en woning van (negatief) € 1.790 en een belastbaar inkomen uit sparen en beleggen van € 9.146.

1.3 Van die uitspraak is belanghebbende in beroep gekomen bij rechtbank Breda (hierna: de Rechtbank). De Rechtbank heeft het beroep bij mondelinge uitspraak gegrond verklaard(2), de aanslag verminderd tot een berekend naar een belastbaar inkomen uit werk en woning van nihil, een belastbaar inkomen uit sparen en beleggen van nihil en het verlies uit werk en woning bij beschikking vastgesteld op € 8.589.

1.4 Van de uitspraak van de Rechtbank is de Inspecteur in hoger beroep gekomen bij gerechtshof 's-Hertogenbosch (hierna: het Hof). Belanghebbende heeft tegen de uitspraak van de Rechtbank incidenteel hoger beroep ingesteld, doch slechts voor zover de uitspraak van de Rechtbank inhoudt de veroordeling van de Inspecteur tot vergoeding van de proceskosten van belanghebbende naar een forfaitair bedrag.

1.5 Het Hof heeft zowel het hoger beroep van de Inspecteur als het incidenteel hoger beroep van belanghebbende ongegrond verklaard. (3)

1.6 De staatssecretaris van Financiën (hierna: de Staatssecretaris) heeft tijdig en ook overigens op regelmatige wijze beroep in cassatie ingesteld. Belanghebbende heeft een verweerschrift ingediend en tevens incidenteel beroep in cassatie ingesteld. De Staatssecretaris heeft daarop een verweerschrift ingediend en schriftelijk laten weten af te zien van het indienen van een conclusie van repliek. Belanghebbende heeft geen conclusie van repliek ingediend.

2. De feiten en het geschil in feitelijke instanties

2.1 Het Hof geeft de feiten in onderdeel 2 van zijn uitspraak als volgt weer, van welke weergave in cassatie kan worden uitgegaan:

2.1. Belanghebbende is gehuwd. Uit dit huwelijk zijn twee dochters geboren. De oudste dochter is geboren in 1983.

2.2. Belanghebbende is eigenaar van een woning gelegen aan de a-straat 1 te Q (hierna: de woning). Hij bewoonde de woning sedert 1 december 1993 met zijn echtgenote en kinderen.

2.3. Eind 1994 is belanghebbende verhuisd naar Nigeria en nadien naar het Verenigd Koninkrijk in verband met in die landen te verrichten beroepsmatige werkzaamheden. Zijn vrouw en kinderen zijn aanvankelijk meeverhuisd. Belanghebbende heeft de woning tot op heden aangehouden.

2.4. De oudste dochter van belanghebbende heeft tot haar studietijd deel uitgemaakt van het gezin van belanghebbende. In haar studietijd heeft zij op zichzelf gewoond, laatstelijk in R. Gedurende weekeinden en vakantieperiodes verbleef deze dochter regelmatig in de woning, zijnde haar ouderlijk huis. Na haar studietijd is deze dochter, die geen passende woonruimte kon vinden en in de woning nog steeds over haar voormalige kamer kon beschikken, teruggekeerd naar haar ouderlijk huis met als gevolg dat de woning sedert 15 maart 2007 door die dochter wordt bewoond.

2.5. Belanghebbende kon, zowel in de periode voorafgaand aan 15 maart 2007 als nadien, op elk door hem gewenst moment van de woning gebruik maken en verbleef, bij terugkeer naar Nederland, ook feitelijk in de woning.

Uit (...) de parlementaire geschiedenis leidt de [R]echtbank af dat de achtergrond van het in de [W]et opgenomen vereiste dat de woning niet aan derden ter beschikking mag worden gesteld, gelegen is in de bedoeling om hypotheekrenteaftrek in uitzendsituaties mogelijk te maken in gevallen waarin de woning de belastingplichtige ter beschikking blijft staan. Naar het oordeel van de Rechtbank heeft de woning belanghebbende het gehele jaar 2007 ter beschikking gestaan. De omstandigheid dat de dochter van belanghebbende medio maart 2007 in de woning haar intrek heeft genomen, maakt niet dat een einde is gekomen aan het ter beschikking staan van de woning aan belanghebbende. Immers, uit de feitelijke gedragingen van belanghebbende, bestaande uit het gebruik van de woning tijdens zijn aanwezigheid in Nederland, volgt dat de woning ook nadat de dochter daar is gaan wonen, aan hem ter beschikking is blijven staan. Belanghebbende en zijn echtgenote gebruikten de woning toen deze leeg stond, maar ook nadat hun dochter in de woning was getrokken. Naar het oordeel van de rechtbank is dan ook voldaan aan het vereiste dat de woning niet ter beschikking wordt gesteld aan derden.

2.4 Voor de toepassing van artikel 3.111, lid 6, van de Wet, acht de Rechtbank niet van belang of de dochter - al dan niet - niet (langer) tot het huishouden van belanghebbende behoort. Die omstandigheid is naar het oordeel van de Rechtbank alleen relevant voor de vraag of het eerste lid van artikel 3.111 van de Wet kan worden toegepast. Voorts is de Rechtbank van oordeel dat niet kan worden gezegd dat alleen omdat de dochter niet (langer) tot het huishouden van belanghebbende behoort, sprake is van een derde als bedoeld in artikel 3.111, lid 6, van de Wet.

2.5 Voor zover belanghebbende de proceskosten integraal vergoed wenst te hebben, is de Rechtbank van oordeel dat gesteld noch aannemelijk is gemaakt dat sprake is van bijzondere omstandigheden die een integrale proceskostenvergoeding rechtvaardigen.

4.3. Het Hof stelt voorop dat vaststaat dat belanghebbende bij verblijf in Nederland ook sedert 15 maart 2007 op elk door hem gewenst moment van de woning als privé-woonruimte gebruik kon maken en dat zulks ook daadwerkelijk is geschied. Het Hof leidt uit de feiten af dat bij verblijf van belanghebbende en zijn echtgenote in de woning ná 15 maart 2007 zowel belanghebbende en zijn echtgenote als de oudste dochter, die elders niet over woonruimte beschikte, in de woning verbleven. Het Hof is van oordeel dat in deze omstandigheden van terbeschikkingstelling van de woning aan derden in de zin van de onderwerpelijke bepaling geen sprake is. Daarvan is naar 's Hofs oordeel eerst sprake indien de woning gedurende en ten gevolge van het verblijf van derden aldaar aan de vrije beschikkingsmacht van de belastingplichtige is onttrokken. Hoewel zulks ook aan de orde kan zijn indien een woning als bedoeld in artikel 3.111, lid 6, van de Wet ter beschikking staat van familieleden, heeft belanghebbende, gezien de zojuist genoemde feiten, ook na 15 maart 2007 de vrije beschikkingsmacht over de woning behouden.

4.4. Aan het vorenstaande wordt evenmin afbreuk gedaan door de door de Inspecteur verdedigde opvatting dat de oudste dochter van belanghebbende niet langer kan worden geacht deel uit te maken van het huishouden van belanghebbende en zijn echtgenote en derhalve als derde in de zin van de onderwerpelijke wetsbepaling moet worden aangemerkt. De enkele omstandigheid dat de oudste dochter niet kan worden geacht deel uit te maken van het huishouden van belanghebbende en zijn echtgenote heeft namelijk niet verhinderd dat al deze personen bij verblijf van belanghebbende en zijn echtgenote in Nederland gezamenlijk als leden van hetzelfde (voormalige) gezin in de woning verbleven. In deze constellatie kan de oudste dochter niet als derde worden aangemerkt.

2.7 In verband met het incidentele hoger beroep van belanghebbende merkt het Hof op dat voor een toekenning van een proceskostenvergoeding in afwijking van de forfaitaire bedragen van het Besluit grond is indien het bestuursorgaan het verwijt treft dat het een beschikking of uitspraak geeft respectievelijk doet of in rechte handhaaft, terwijl op dat moment duidelijk is dat die beschikking of uitspraak in een daartegen ingestelde procedure geen stand zal houden, dan wel indien de Inspecteur in vergaande mate onzorgvuldig heeft gehandeld. Nu - naar 's Hofs opvatting - daarvan geen sprake is, is het incidentele hoger beroep ongegrond.

3. Het geschil in cassatie

3.1 De Staatssecretaris draagt als middel van cassatie voor:

Schending van het Nederlands recht, met name van artikel 3.111, zesde lid, van de Wet inkomstenbelasting 2001, doordat het Hof heeft beslist dat de woning van belanghebbende niet ter beschikking werd gesteld aan een derde, zulks ten onrechte dan wel op gronden die de beslissing niet kunnen dragen, omdat de woning (gedeeltelijk) ter beschikking werd gesteld aan een meerderjarige dochter met een eigen inkomen, die al jarenlang een eigen huishouden had gevoerd voorafgaand aan het weer gaan bewonen van het voormalige ouderlijk huis.

3.2 In zijn verweerschrift in cassatie, onder het kopje incidenteel beroep in cassatie, klaagt belanghebbende over de afwijzing door het Hof van belanghebbendes verzoek om integrale proceskostenvergoeding.

4. Ter beschikking stellen aan derden

4.2 In artikel 3.113 van de Wet is de regeling van de tijdelijke verhuur opgenomen, die eenzelfde zinsnede als artikel 3.111, lid 6, onderdeel a, van de Wet bevat. De tekst van artikel 3.113 luidt in het onderhavige jaar (de tekst is per 1 januari 2010 gewijzigd):

Met betrekking tot de eigen woning die tijdelijk ter beschikking is gesteld aan derden worden voor de periode van terbeschikkingstelling de uit de woning genoten voordelen gesteld op driekwart van de voordelen ter zake van het ter beschikking stellen.

4.3 Het besluit van de staatssecretaris van Financiën van 27 januari 2006, nr. CPP2005/2574M, NTFR 2006/197, BNB 2006/160 vermeldt over tijdelijke uitzending(4):

De eigenwoningregeling blijft niet van toepassing als de woning tijdens de tijdelijke uitzending (naar het buitenland) aan derden wordt verhuurd. (...)

De uitzendregeling geldt niet bij kamerverhuur (artikel 3.114 van de Wet IB 2001). Als de woning aan derden ter beschikking is gesteld geldt de uitzendregeling niet (artikel 3.111, zesde lid, onderdeel a, van de Wet IB 2001). Dit geldt voor elke terbeschikkingstelling aan derden, en dus ook als de woning deels ter beschikking is gesteld. De hoogte van de vergoeding maakt niet uit. De uitzendregeling kan ook niet gelden als er geen vergoeding is of als de vergoeding lager is dan het maximale bedrag waarvoor de kamerverhuurvrijstelling geldt. (...)

Als de woning tijdens vakantie in Nederland door de eigenaar wordt gebruikt kan de uitzendregeling van toepassing zijn. Een van de eisen voor de uitzendregeling is dat de woning niet aan derden ter beschikking wordt gesteld (artikel 3.111, zesde lid, onderdeel a, van de Wet IB 2001). Alleen eigen gebruik (tijdens vakantie) is dus mogelijk. Ten overvloede merk ik op dat bij gebruik tijdens vakantie de woning geen hoofdverblijf wordt in de zin van artikel 3.111, eerste lid, van de Wet IB 2001. Bij vakantiegebruik blijft de uitzendregeling uiteraard van toepassing.

Dit artikel bevat de regeling voor tijdelijke verhuur van de eigen woning van artikel 42a, achtste lid, van de Wet op de inkomstenbelasting 1964. De regeling is van belang voor woningen die normaliter hoofdverblijf zijn maar bijvoorbeeld door verblijf in het buitenland dan wel tijdens de vakantie tijdelijk aan derden, zijn verhuurd. Tijdens de verhuurperiode worden de bruto-inkomsten voor 75% als voordelen uit eigen woning aangemerkt. De kosten andere dan rente en dergelijke zijn tijdens die periode van aftrek uitgesloten op grond van artikel 3.6.11, eerste lid. De belastingplichtige kan de rente ter zake van de eigen woning wel blijven aftrekken.

4.5 Het Nader rapport(6) houdt in:

4.6 De Nota naar aanleiding van het Verslag(7) vermeldt:

Uitgangspunt in de Wet IB 2001 is dat de eigenwoningregeling van toepassing is op de woning die een belastingplichtige anders dan tijdelijk als hoofdverblijf ter beschikking staat, waarbij de belastingplichtige slechts één woning als eigen woning kan aanmerken. Indien een belastingplichtige - een ambtenaar of een andere belastingplichtige - wordt uitgezonden naar het buitenland terwijl hij zijn woning in Nederland aanhoudt, kwalificeert op grond van de huidige wettekst deze woning niet langer als eigen woning. Het gevolg hiervan is dat de hypotheekrente voor die woning niet meer aftrekbaar is. Dit zou tot gevolg kunnen hebben, de beide fracties merken dit terecht op, dat de uitgezonden belastingplichtigen hun financieringslasten niet meer in aftrek kunnen brengen. Omdat dit onder omstandigheden tot onwenselijke uitkomsten zou kunnen leiden, zal ik om die reden dan ook de eigenwoningregeling, met inachtneming van de uitgangspunten van de genoemde regeling, zodanig aanpassen bij nota van wijziging dat in bovengenoemde tijdelijke situaties de hypotheekrenteaftrek in stand blijft.

4.7 In de Nota van Wijziging(8) wordt opgemerkt:

4.8 Bij de invoering van artikel 42a in de Wet Inkomstenbelasting 1964 (hierna: Wet IB '64), in welk artikel in lid 8 de zinsnede 'tijdelijk ter beschikking stellen van derden' was opgenomen, is in de Memorie van Antwoord(9) opgemerkt:

4.9 Voor een uitgebreid overzicht van de parlementaire geschiedenis van artikel 42a Wet IB '64, verwijs ik naar de gezamenlijke bijlage bij de conclusies van A-G Overgaauw bij de arresten van de Hoge Raad van 26 januari 2007, met nrs. 41 566, 41 567, 41 613 en 41 829, o.a. gepubliceerd in BNB 2007/217.

4.11 In gelijke zin besliste de Hoge Raad in zijn arrest van 1 juli 1964, nr. 15 250, BNB 1964/271 m.nt. den Boer:

4.12 In een voor artikel 42a van de Wet IB'64 gewezen arrest van de Hoge Raad van 2 december 1992, nr. 27 896(10), overwoog de Hoge Raad:

4.13 In het arrest van de Hoge Raad 26 januari 2007, nr. 41 617(11), met conclusie van A-G Overgaauw, waarin de regeling van artikel 42a Wet IB '64 aan de orde was, overwoog de Hoge Raad:

-3.3. Het Hof heeft in onderdeel 6.5 van zijn uitspraak vastgesteld - in cassatie niet bestreden - dat belanghebbende reeds bij de aankoop van de woning de bedoeling had de woning uiteindelijk zelf te gaan bewonen.

Met hetgeen het Hof vervolgens in de onderdelen 6.6 tot en met 6.8 heeft overwogen, heeft het tot uitdrukking gebracht dat naar zijn oordeel de woning, vanaf zeker moment in 1996 tot het moment in 1997 dat zij belanghebbende als eigen woning ter beschikking kwam, slechts ten gevolge van het tijdelijk ter beschikking van derden stellen niet als eigen woning kon worden aangemerkt, zodat over die periode in het onderhavige jaar 1997 het bepaalde in artikel 42a, lid 8, van de Wet van toepassing is.

Dat oordeel geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en kan, als verweven met waarderingen van feitelijke aard, voor het overige in cassatie niet op zijn juistheid worden getoetst. Het behoefde ook geen nadere motivering dan gegeven.

De onderdelen 6.6 tot en met 6.8 van de genoemde uitspraak van het gerechtshof luiden:

-6.6. Het Hof is, na afweging van hetgeen partijen over en weer in het geding hebben aangedragen, op grond van zijn waardering van de bewijsmiddelen van oordeel dat belanghebbende met al hetgeen hij heeft aangevoerd, tegenover de gemotiveerde betwisting door de Inspecteur, niet aannemelijk heeft gemaakt dat er geen sprake is van tijdelijke verhuur van de woning. Het was op het tijdstip waarop belanghebbende de onderwerpelijke kosten maakte aan hem bekend dat zijn schoonouders wensten te verhuizen; alleen het tijdstip waarop dit plaats zou gaan vinden stond nog niet vast. Het verhuizen en daarmee het betrekken van de woning door belanghebbende en zijn gezin zou plaatsvinden zodra aan de schoonouders een andere huurwoning zou zijn toegewezen. Gebleken is dat dit na ruim een jaar heeft plaatsgevonden. Deze omstandigheden leiden het Hof tot de conclusie dat de bij de aankoop aanwezige intentie in de loop van 1996 is gewijzigd.

-6.7. Belanghebbende heeft verklaard dat zonder urgentiepunten een toewijzing van een andere huurwoning aan zijn schoonouders wel acht tot tien jaar zou kunnen duren. Vervolgens verklaarde hij dat ook in het geval van urgentie het nog acht tot tien jaar zou kunnen duren. Het Hof acht dit laatste niet aannemelijk, nu dit niet overeenkomt met het doel en de strekking van het toekennen van urgentiepunten en ook de feitelijke gang van zaken daarmee in tegenspraak is.

-6.8. In zijn arrest van 30 januari 1980, nr. 19 579, BNB 1980/89, heeft de Hoge Raad beslist dat van een tijdelijk ter beschikking stellen niet kan worden gesproken, zolang niet de zekerheid bestaat dat de woning, die de eigenaar zelf wil gaan bewonen, als gevolg van ontruiming door de huurder op korte termijn ter beschikking van die eigenaar zal komen. In het onderhavige geval, waarin de huurder (de schoonouders) heeft aangegeven dat hij de woning wenst te verlaten, waarin vaststaat dat de eigenaar (belanghebbende) de woning dan zal betrekken, en dat de huurder van de woning voorrang zal krijgen bij de toewijzen van een andere huurwoning door de gemeente, dient naar het oordeel van het Hof te worden gesproken van 'op korte termijn' als bedoeld in voornoemd arrest.

4.14 Voor gerechtshof 's-Hertogenbosch deed zich een zaak voor waarin de belastingplichtige voor het Ministerie van Defensie in het buitenland was gestationeerd. In 1999 had hij in Nederland een huis gekocht, welk huis aan de belastingplichtige persoonlijk niet anders dan tijdelijk ter beschikking had gestaan. De vraag deed zich voor of het huis in het onderhavige jaar aan personen die tot zijn huishouden behoorden, anders dan tijdelijk ter beschikking stond. De zoon van de belastingplichtige had, gedurende zijn studie, het huis in de onderhavige jaren bewoond. Belastingplichtige betrok de stelling dat een kind dat thuis blijft wonen als de ouders naar het buitenland worden uitgezonden, altijd tot het huishouden behoort. Het gerechtshof oordeelde in hoger beroep dat belastingplichtige niet aannemelijk had gemaakt dat zijn zoon tot zijn huishouden behoorde, zodat de eigenwoningregeling geen toepassing kon vinden. Het gerechtshof overwoog in zijn uitspraak van 6 december 2006, nr. 05/00585:(12)

De Hoge Raad heeft het tegen deze uitspraak ingestelde cassatieberoep met verwijzing naar artikel 81 Wet RO, ongegrond verklaard.(13)

4.15 Rechtbank Breda overwoog in haar uitspraak van 9 februari 2007, nr. AWB 05/4325(14), ter zake van een woning die ter beschikking stond aan de zoon van een uitgezonden diplomaat:

2.3.3. De jongste zoon studeert vanaf 1 september 2002 in Nederland en woont sindsdien in de woning. In die periode was hij 20 jaar. De rechtbank is van oordeel dat voor wat betreft de jongste zoon in de periode vanaf 1 september 2002 de woning (duurzaam) als hoofdverblijf ter beschikking stond. Van belang is dan of de jongste zoon tot het huishouden van belanghebbende behoort. Naar het oordeel van de rechtbank is dat niet het geval. Een studerende, jonge volwassene, moet in staat worden geacht een eigen huishouding te kunnen voeren en zelfstandig door het leven te kunnen gaan. Dat, naar de rechtbank verstaat, de jongste zoon tot aan het begin van zijn studie financieel door belanghebbende werd ondersteund en daarna de woning bij wijze van bijdrage in het levensonderhoud mocht bewonen, doet naar niet aan af. De omstandigheid dat een persoon financieel wordt ondersteund, hoeft er naar het oordeel van de rechtbank niet aan in de weg te staan dat die persoon een eigen huishouding voert. Dit geldt in het onderhavige geval des te meer, nu belanghebbende en zijn echtgenote in 2002 in het buitenland wonen. Er zijn geen feiten of omstandigheden gesteld of gebleken die tot een ander oordeel leiden.

4.16 In het geval waarin de zoon van een door het Ministerie van Defensie uitgezonden belanghebbende in de woning van belanghebbende verbleef, overwoog rechtbank 's-Gravenhage in haar uitspraak van 29 oktober 2008, nr AWB 05/8293 en 07/5534 IB/PVV(15):

4.2. Vaststaat dat eiser en zijn echtgenote in de onderhavige jaren op [...] woonden en dat eiser daar werkte. De rechtbank is van oordeel dat in dat geval eisers hoofdverblijf in die jaren niet in Nederland was gelegen en dat de woning in die jaren niet als eigen woning kan worden aangemerkt. Dat de woning in die jaren door de zoon werd bewoond, doet aan het voorgaande niet af. Eisers kennelijke opvatting dat met de zinsnede 'of personen die behoren tot zijn huishouden' in artikel 3.111, eerste lid, aanhef en onderdeel a, van de Wet IB 2001 is bedoeld dat een woning die aanvankelijk als eigen woning kon worden aangemerkt die status niet verliest wanneer een belastingplichtige elders zijn hoofdverblijf heeft, terwijl een persoon die tot het tijdstip van vertrek tot het huishouden van die belastingplichtige behoorde en die nadien in de woning blijft wonen, vindt geen steun in het recht. Nog ervan afgezien dat de feiten en omstandigheden geen andere conclusie toelaten dan dat de zoon na het vertrek van eiser en zijn echtgenote niet meer tot het huishouden van eiser behoorde, is met bedoelde zinsnede enkel tot uitdrukking gebracht dat de omstandigheid dat een woning die naast aan een belastingplichtige, ook aan anderen die tot zijn huishouden behoren anders dan tijdelijk als hoofdverblijf ter beschikking staat, er niet aan in de weg staat dat die woning - waaronder de aan die anderen ter beschikking gestelde delen - als eigen woning van die belastingplichtige wordt aangemerkt.

4.17 In een uitspraak van gerechtshof Amsterdam van 4 juni 2009, nr. 06/00555(16), was sprake van een belanghebbende die samen met zijn echtgenote beschikte over een eigen woning in Nederland. Zij emigreerden samen met hun dochter naar Curaçao, terwijl hun twee zonen in de eigen woning in Nederland bleven wonen. Op enig moment stond de vriendin van één van de zoons ingeschreven op het adres van de woning, op grond waarvan de inspecteur van oordeel was dat de woning niet meer kwalificeerde als eigen woning in de zin van art. 3.111, lid 6, van de Wet. Het gerechtshof overweegt:

2.6.5. Met betrekking tot de stelling van de inspecteur dat het verblijf van E in de woning meebrengt dat niet is voldaan aan de voorwaarde voor toepassing van het artikel 3.111, zesde lid, Wet IB 2001, is het Hof van oordeel dat de rechtbank haar beslissing op goede gronden heeft genomen. Het Hof maakt dan ook de overwegingen van de rechtbank tot de zijne.

De uitspraak van de rechtbank vermeldt:(17)

De staatssecretaris van Financiën stelde tegen de uitspraak van het gerechtshof geen beroep in cassatie in. In zijn toelichting van 16 juli 2009 nr. DGB 2009/3550, merkte hij op:

4.18 In verband met het begrip "gezamenlijke huishouding" zoals opgenomen in artikel 8.15 van de Wet, overwoog de Hoge Raad in zijn arrest van 15 juni 2012, nr. 11/01406(18):

3.4.1. Bij de beoordeling van de middelen staat voorop dat de betekenis van het begrip "een huishouding heeft gevoerd met geen ander dan kinderen" in de regeling over de alleenstaande-ouder-toeslag in de Wet op de inkomstenbelasting 1964 nauw moest worden afgestemd op het in het kader van die wet gebezigde begrip "een gezamenlijke huishouding voeren" (vgl. HR 7 februari 1990, nr. 26343, BNB 1990/149, en HR 10 oktober 1990, nr. 26936, BNB 1991/30).

3.4.2. In de wetsgeschiedenis van de alleenstaande-ouder-toeslag is de opvatting tot uitdrukking gebracht dat, ingeval meer personen gebruik maken van een wooneenheid, slechts dan geen sprake is van een gezamenlijke huishouding indien tussen de samenwoners een op zuiver commerciële gronden stoelende betrekking bestaat (Kamerstukken II 1983/84, 18 121, nr. 5, blz. 8). Daarvan kan bijvoorbeeld sprake zijn in geval van kostgangers of indien de kosten van de huishouding op zakelijke basis worden gedeeld (zie HR 4 oktober 1989, nr. 26277, BNB 1989/322). De genoemde parlementaire geschiedenis brengt mee dat andere factoren die verband houden met de draagkracht of de gezinssituatie van de betrokkenen geen rol spelen bij het oordeel of sprake is van een gezamenlijke huishouding.

3.4.3. Hetgeen hiervoor in 3.4.1 en 3.4.2 is overwogen geldt evenzeer voor de toepassing van de regeling over de (aanvullende) alleenstaande-ouderkorting in de Wet IB 2001.

3.4.4. Dit brengt mee dat, anders dan in de middelen wordt betoogd, geen aanleiding bestaat om voor de toepassing van die regeling (tevens) aan te sluiten bij het begrip "gezamenlijke huishouding" in de zin van de Wet werk en bijstand.

Van Dijk schrijft in zijn annotatie in BNB 1987/135 bij genoemd arrest:

4.20 Van Mourik(19) schrijft (citaat zonder voetnoten):

4.21 De redactie van Vakstudie-Nieuws schrijft in de aantekening bij de uitspraak van gerechtshof Amsterdam van 4 juni 2009, nr. 06/00555 (zie onderdeel 4.17):

4.22 De redactie van Vakstudie-Nieuws merkt in de aantekening bij de uitspraak van rechtbank Breda van 9 februari 2007 (zie onderdeel 4.15 van deze conclusie) op:

Aangezien de 20-jarige zoon vanaf 1 september 2002 duurzaam de woning als hoofdverblijf ter beschikking staat, komt de vraag op of die zoon tot het huishouden van belanghebbende behoort en als zodanig de eigenwoningregeling van art. 3.111, eerste lid, Wet IB 2001 toepassing kan vinden. Het is echter duidelijk dat een 20-jarige uitwonende zoon niet meer tot het huishouden van de ouders behoort; bij een recht op studiefinanciering WSF zal het kind toch ook als uitwonend worden aangemerkt. Dat speelt in feite nog sterker in een situatie als de onderhavige waarbij de ouders permanent in het buitenland verblijven en ook niet in de Gemeentelijke Basisadministratie staan ingeschreven. Een eventuele financiële afhankelijkheid van de ouders kan er niet toe leiden dat sprake is van een gezamenlijke huishouding. Het hof komt terecht tot de conclusie dat de zoon een eigen huishouding voert. Een andersluidende benadering zou bovendien in algemene zin de weg openen voor toepassing van de eigenwoningregeling met betrekking tot woningen die ter beschikking staan aan uitwonende (afhankelijke) kinderen.

4.23 In de aantekening bij de uitspraak van rechtbank 's-Gravenhage van 29 oktober 2008 (zie onderdeel 4.16), merkt de redactie van Vakstudie-Nieuws op:

Van geval tot geval zal moeten worden bekeken wat de bedoeling van belastingplichtige en zijn gezinsleden is. Het is denkbaar dat een gezin tijdelijk wordt gesplitst, waarbij twee woningen als hoofdverblijf zijn aan te merken. Dit zal echter afhangen van alle feiten en omstandigheden van het concrete geval. Zeker wanneer een ouder kind niet meegaat naar het buitenland, bijvoorbeeld omdat deze in Nederland een studie volgt, zal in veel gevallen de conclusie moeten worden getrokken dat 'het gezin' het hoofdverblijf naar het buitenland heeft verplaatst en dat het kind zelfstandig is gaan wonen.

4.24 Arends(20) vermeldt in zijn aantekening bij de uitspraak van de Rechtbank:

4.25 In mijn conclusie van 19 januari 2012 bij het arrest van de Hoge Raad van 15 juli 2012, nr. 11/01406 (zie onderdeel 4.18 van deze conclusie), ga ik in op het begrip "gezamenlijke huishouding" zoals - onder meer - opgenomen in artikel 8.15 van de Wet IB 2001. Voor een uitgebreider overzicht van jurisprudentie en literatuur verwant aan het de term 'huishouding' volsta ik derhalve met een verwijzing naar hetgeen in die conclusie is opgenomen.

5. Behandeling van het principale beroep

5.1 Het middel van de staatssecretaris stelt aan de orde de vraag of het Hof terecht heeft geoordeeld dat de te Q gelegen woning van belanghebbende voor hem een eigen woning in de zin van artikel 3.111, lid 6, van de Wet is gebleven, ook nadat vanaf 15 maart 2007 diens oudste dochter daarin is gaan wonen.

5.2 Het Hof kwam tot dit oordeel op grond van zijn oordelen dat belanghebbende in feite de vrije beschikkingsmacht over de woning behield (onderdeel 4.3 van de uitspraak) en dat de dochter ondanks dat zij niet deel uitmaakte van het huishouden van belanghebbende, in de gegeven omstandigheden niet als derde kon worden aangemerkt (onderdeel 4.4 van de uitspraak).

5.3 Ik kan voor de redenering van het Hof begrip opbrengen wanneer en in zoverre daarmee wordt bedoeld dat het gebruik van de woning op de momenten waarop ook belanghebbende en zijn echtgenote tijdelijk weer in Q aanwezig waren, feitelijk niet anders was dan in de tijd waarin het gezin nog permanent in Q woonde. In die zin ervoeren de verschillende personen mogelijk niet een beperking in het gebruik van de woning.

5.4 Aan de zojuist door mij veronderstelde gedachtegang gaat echter de premisse vooraf dat de dochter in 2007 nog steeds tot het huishouden van de belanghebbende behoorde. Zo dat niet het geval was, werd de vrije beschikkingsmacht ten aanzien van de woning voor belanghebbende immers wel beperkt, nu in dat geval een deel van de woning in gebruik was bij een persoon die niet tot diens huishouden behoorde.

5.5 Het Hof is blijkens onderdeel 4.4 van zijn uitspraak van oordeel dat de dochter in het onderhavige jaar niet meer tot dat huishouden behoorde. Die visie sluit aan bij het beperkte aantal omschrijvingen dat ik daarover in de literatuur aantrof (zie conclusie van A-G Van Soest bij Hoge Raad van 4 maart 1987, nr. 23 847) en ook bij de definitie in het bekende handboek van Van Dale: 'een of meer personen die in vast verband samenleven (eventueel met (hun) kinderen); synoniem: huisgezin'.

5.6 Het in 5.5 genoemde oordeel van het Hof wordt in cassatie niet bestreden. Aangezien het echter op gespannen voet staat met het daarop volgende oordeel dat de dochter niet een derde is, ga ik er toch nader op in. Het komt mij voor dat het maatschappelijk gebruikelijk is om een kind dat als uitwonend student een studie heeft doorlopen, als zelfstandig te beschouwen, dus als niet meer tot het huishouden van de ouder(s) behorend, ook al verblijft het om enigerlei reden - al dan niet tijdelijk - weer in de woning van de ouder(s). Weliswaar kan daarover in uitzonderlijke gevallen mogelijk anders worden geoordeeld, bijvoorbeeld wanneer het kind gedurende de studie steeds in de ouderlijke woning is gebleven, of wanneer het kind niet een maatschappelijk zelfstandige positie, buiten het gezin van de ouder(s), wenst in te nemen, maar van een dergelijk geval is hier blijkens hetgeen partijen over en weer hebben aangevoerd, geen sprake.

5.7 In het onderhavige geval is bovendien al jaren geen sprake meer van samenwonen van de oudste dochter met de overige leden van het gezin. De vaststaande feiten laten geen andere conclusie toe dan dat deze situatie niet als tijdelijk kan worden aangemerkt.

5.8 Ik kom derhalve, voor zover nodig ambtshalve, tot de slotsom dat 's Hofs oordeel dat de oudste dochter van belanghebbende in 2007 niet tot zijn huishouden behoorde, niet getuigt van een onjuiste rechtsopvatting.

5.9 Het Hof betoogt, zoals reeds opgemerkt, dat de dochter in het onderhavige geval - niettegenstaande zijn zojuist genoemde oordeel - niet kan worden beschouwd als een derde in de zin van artikel 3.111, lid 6, der Wet. Zijn zienswijze impliceert dat tussen de 'tot iemands huishouden behorende personen' en 'derden' een derde categorie van personen mogelijk is.

5.10 Hiertegen nu keert zich - op de keper beschouwd - het middel, stellende (blz. 4): 'Wanneer een persoon die niet tot het huishouden behoort al dan niet tegen vergoeding in de woning gaat wonen, is sprake van ter beschikking stellen aan een derde in de zin van artikel 3.111, zesde lid, onderdeel a, van de Wet inkomstenbelasting 2001'.

5.11 Het komt mij voor dat het middel doel treft. In de regeling van artikel 3.111, lid 6, van de Wet kunnen de begrippen 'personen die behoren tot een huishouden' en 'derden' gezien de samenhang tussen het eerste en het zesde lid niet anders worden opgevat dan als elkaar uitsluitend. Dat betekent dat de terbeschikkingstelling door belanghebbende van zijn woning te Q aan de oudste dochter in het onderhavige geval moet worden aangemerkt als terbeschikkingstelling aan een derde.

6. Behandeling van het incidentele beroep

6.1 Belanghebbende heeft zowel voor de Rechtbank als voor het Hof verzocht om een proceskostenvergoeding die afwijkt van de forfaitaire bedragen van het Besluit. 's Hofs in de onderdelen 4.6 en 4.7 van zijn uitspraak weergegeven overwegingen, die dit beroep van belanghebbende behandelen, geven geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting en de daarin besloten liggende oordelen zijn voor het overige van feitelijke aard en niet onvoldoende gemotiveerd.

6.2 Mitsdien faalt de klacht van belanghebbende.

7. Conclusie

De conclusie strekt ertoe dat het beroep in cassatie van de Staatssecretaris gegrond dient te worden verklaard en het incidentele beroep van belanghebbende ongegrond.

Advocaat-Generaal